1
STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA I GMINY SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI
STUDIUM HISTORYCZNO-URBANISTYCZNE DLA MIASTA SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI _______________________________________ Wykonawca: EPRD Biuro Polityki Gospodarczej i Rozwoju Regionalnego
25-604 Kielce, ul. Szkolna 36 A tel. (0 41) 345 32 71 do 74 ; fax: 345 25 87 e-mail: eprd@pro.onet.pl www.eprd.org.pl
SPIS TREŚCI
1.Wstęp 3
2. Topografia 5
3. Walory krajobrazowe 6
4. Archeologia 7
5. Historia miasta Sędziszowa Małopolskiego 9
5.1 Historia Sędziszowa Małopolskiego 9
5.2 Księżomost 19
6. Analiza układu przestrzennego. 23
7. Ogólna charakterystyka zabytkowych obiektów 32
7.1 Obiekty sakralne 32
7.1.1 Kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP 32
7.1.2 Plebania i wikarówka przebudowane i rozbudowane. 33
7.1.3 Późnobarokowy zespół klasztorny OO. Kapucynów 33
7.1.4 Kościół pw św. Antoniego, 33
7.1.5 Klasztor 34
7.1.6 Kaplica cmentarna 34
7.2 Obiekty inne 35
7.2.1 Pałac Potockich 35
7.2.2 Zabudowa folwarczna 36
7.2.3 Obiekty użyteczności publicznej 37
7.2.4 Zabudowa mieszkalna 37
7.2.5 Park 38
7.3 Cmentarze na terenie Sędziszowa Młp. 39
8. Wytyczne i postulaty konserwatorskie miasta Sędziszowa Młp. 42
9. Zakończenie 54
10. Bibliografia 56
11. Bibliografia - kwerenda negatywna 59
12. Źródła 60
13. Załączniki 62
13.1 Spis obiektów wpisanych do rejestru zabytków w mieście Sędziszów Młp. 62
13.2 Spis zabytków architektury i budownictwa miasta Sędziszowa Małopolskiego 62
13.3 Spis stanowisk archeologicznych z terenu miasta Sędziszów Małopolski 70
1. WSTĘP
2. TOPOGRAFIA
Miasto Sędziszów Młp. położone jest w środkowej części województwa pod-karpackiego, w powiecie ropczycko-sędziszowskim. Od zachodu miasto Sędziszów Młp. graniczy z gminą Ropczyce, od południa z wsią Góra Ropczycka i miejscowościami Sielec Olchowa z gminy Wierzyce, od wschodu z wsią Klęczany, od północy z wsiami Kawęczy, Wolica Ługowa, Wolica Piaskowa i Borek Wielki. Według podziału fizyczno-geograficznego teren miasta położony jest w obrębie dwu Prowincji: Karpat i Podkarpacia, przedzielonych wąską strefą przej-ściową Przedgórza Karpackiego . Należy do Podprowincji Północnego Podkarpa-cia, Makroregionu Kotliny Sandomierskiej. Obszar położony w tym makroregionie zawiera się w granicach mezoregionu Pradoliny Podkarpackiej. Lasy zajmują Sędzi-szów gminie Sędziszów Młp. około 26% powierzchni ogólnej. Gmina Sędziszów Młp. położona jest na pograniczu dwóch jednostek geologicznych: Zapadliska Przedkarpackiego i Karpat Fliszowych. Sędziszów Młp. położony jest w obrębie Rynny Podkarpackiej, stanowi obni-żenie u podnóża Karpat wytworzone przez spływające niegdyś wody lodowcowe (zlodowacenie Krakowskie). Ma ona charakter lekko falistej równiny, łagodnie opadającej w kierunku północnym. Szerokie obniżenie Rynny Podkarpackiej wznosi się do wysokości około 200-220 m npm. Część południowa, brzeżna Rynny urozmaicona jest dwiema dość wy-raźnymi krawędziami terasowymi. Na terenie miejscowości przepływa rzeka Bystrzyca, płynie w kierunku pół-nocno-zachodnim, tworząc szeroką, rozległą dolinę. Już poza granicami gminy wpa-da do Wielopolki. Na terenie miasta do rzeki tej wpada potok Budzisz, uzupełniany też na terenie miejskim wodami Gnojnicy.
3. WALORY KRAJOBRAZOWE
4. ARCHEOLOGIA
5. HISTORIA MIASTA SĘDZISZOWA MAŁOPOLSKIEGO
Najwcześniejsze informacje źródłowe o Sędziszowie i jego okolicach pocho-dzą dopiero z XIV w. Nie ulega jednak wątpliwości, że polskie osadnictwo na tych terenach rozwinęło się znacznie wcześniej, można je odnieść do wieku XIII lub nawet XII. Do takiego stwierdzenia upoważnia analiza warunków geograficznych okolic Sędziszowa na tle powiązań polityczno – kościelnych z innymi ziemiami Małopolski w tym okresie oraz postępów osadnictwa na terenach sąsiednich. Rejon Sędziszowa pokrywał się, bowiem w swej centralnej części ze stosunkowo wąskim pasem gleb lessowych, ograniczonym od południa lesistym progiem Pogórza Karpackiego, od północy zaś rozległym obszarem niezamieszkałej wówczas Puszczy Sandomierskiej. Ten pas słabo zalesionego terenu służył w ciągu XIII – XIV w. jako jeden ze szlaków komunikacyjno – handlowych między polską i Rusią, co sprzyjało szybkiemu zasiedleniu terenów, przez które przebiegał. Zarazem, ze względu na bliskie sąsiedztwo granicy ruskiej, (która w XIII w. biegła wzdłuż lub nieco na północ od dolnego Wisłoka) stał się obiektem troski władców piastowskich. Okolice Sędziszowa wchodzące od czasów najdawniejszych w skład księstwa, a następnie województwa sandomierskiego, powiatu pilzneńskiego (od XV w.), ko-ścielnie związane z prepozyturą wiślicką, kolonizowane były stopniowo przez ludność napływającą doliną Wisłoki z gęsto zaludnionych nadwiślańskich terenów Sandomierszczyzny. Wyraźne nasilenie akcji osadniczej zaznaczyło się po przesunięciu granicy państwa na wschód po zajęciu Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego w 1340 r. Pierwsze pewne wzmianki źródłowe na temat Sędziszowa pochodzą ze spi-sów świętopietrza (z lat 1325 – 1327) płaconego przez Polskę Stolicy Apostolskiej. Dwa zapiski informują, że Sędziszów był siedzibą parafii wchodzącej w skład deka-natu dębickiego, zw. „leśnym”, oszacowanej na 12 grzywien. Podaje również imię plebana; Lubomirus (Augustinus). W akcie z roku 1356 r. podpisany jest rektor kościoła w Sędziszowie „Czezi-ko”. Informacje te mogą świadczyć o tym, że nowo zorganizowana sieć parafialna przystosowana była do podziałów administracyjnych kraju, a siedziby parafii umiesz-czano z reguły w miejscowościach stanowiących ośrodki zarządzania lub centra gospodarcze. Wokół takich miejscowości skupiała się zazwyczaj znaczna ilość mniejszych osad, dla których siedziba parafii, dzięki odbywającym się w niej często targom, nabierała charakteru rynku lokalnego. Na terenach wcześniej zasiedlonych parafie wskazują, więc centralne ośrodki osadnicze, a czas ich powstania pozwala śledzić dynamikę rozwoju osadnictwa. Z zachowanych spisów świętopietrza można również wnioskować o liczbie i ludności samego terytorium. Zakłada się, że zaludnienie parafii sędziszowskiej było minimalnie wyższe od średniej krajowej. Na terenie parafii istniało wówczas co najmniej kilkanaście wsi. Do końca XIV w. notuje się tu około 10 osad typu wiejskiego. Były to Ropczyce, Ostrów, Zagorzyce, Wiercany, Iwierzyce, Olchowa, Gnojnica, Borek, Góra Ropczycka, Witkowice. Fakt założenia w Sędziszowie parafii świadczy, że pełnił on rolę centralną w stosunku do sąsiednich miejscowości. Położenie Sędziszowa u spływu Bystrzycy, Budzisza i Gnojnicy świadczy, że powstał on wcześniej od wsi w jego okolicy. Praw-dopodobnie stanowił on wtedy własność prywatną. Źródła XV- wieczne pozwalają w pełniejszy sposób odtworzyć stosunki wła-snościowe w Sędziszowie. Z początków tego stulecia zachowały się informacje o Odrowążach, jako dziedzicach Sędziszowa. W 1415 r. bracia przyrodni Odrową-żowie: Jan Strasz z Białaczowa i Jan przeprowadzili podział dóbr, na mocy którego janowi przypadł Sędziszów z zapewnieniem na nim dożywocia matce Elżbiecie. W latach 1417 – 1425 źródła podają wielokrotnie jako właścicieli Sędziszowa zarówno Jana jak i Jana Strasza. Częste podziały i zastawy utrudniają odtworzenie kolejności dziedziczenia Sędziszowa. W latach 1445 – 1447 występują kolejno jako jego dziedzice Jan syn Strasza i Stefan z Bydlowa. W 1455 r. znów jest własnością Straszów. W tym roku Jan syn Strasza przekazał swe dobra w ziemi krakowskiej i sandomierskiej – wśród nich Sędziszów—Andrzejowi Odrowążowi ze Sprowy, wojewodzie ruskiemu. Po nim Sędziszów przeszedł jako posag jego córki – Małgorzaty w ręce Stanisława Strzałkowskiego z Denowa. Po śmierci Stanisława w 1470 r. jego synowie Jan i Piotr odstąpili matce Sędziszów jako dożywocie. Po jej śmierci właścicielem tych dóbr został brat Andrzeja – Jan Odrowąż ze Sprowy, wojewoda podolski i ruski. W „Liber beneficiorum” Długosz podaje, że we wsi istniał folwark rycerski, z którego dziesięcinę snopową uiszczano do miejscowego kościoła. Z uwagi na po-łożenie na szlaku handlowym z Krakowa do Lwowa oraz na pograniczu Pogórza Karpackiego i Puszczy Sandomierskiej, Sędziszów odgrywał wówczas ważną rolę, jako ośrodek wymiany handlowej. Fakt ten niewątpliwie wpłynął na podniesienie go do rangi miasta. w wyniku starań Jana Odrowąża, Kazimierz Jagiellończyk wydał 28 lutego 1483 r. w Grodnie dokument zezwalający na przekształcenie Sędziszowa w miasto, jako osady na prawie magdeburskim. Ustanowione zostały cotygodniowe targi (w środy)z zastrzeżeniem przywileju i korzyści miast królewskich. Uzyskanie przez Sędziszów praw miejskich podniosło jego rangę gospodarczą i spowodowało napływ ludności. Niestety z braku źródeł trudno odtworzyć tempo jego rozwoju w XV w. Duże zasługi dla Sędziszowa poniosła Beata z Tęczyńskich – wdowa po Janie Odrowążu. W 1488 r. ufundowała ona i uposażyła kościół szpitalny p.w. Św. Ducha, przy którym 22 czerwca tegoż roku biskup krakowski Jan Rzeszowski erygował prepozyturę szpitalną. Z aktu tego dowiedzieć się można, że Sędziszów dzielił się wtedy na dwie części. Stary (zapewne dawna wieś) i Nowy (świeżo założone miasto). Istniał tu browar, karczma i rzeźnie miejskie. Części dochodów z tych instytucji wraz z dziesięciną snopową z folwarku i ról zagrodników stanowiły uposażenie prepozytury szpitalnej. Fundacje te zatwierdził Kazimierz Jagiellończyk 3 listopada 1488 r. Sędziszów był miastem prywatnym i otrzymał prawa miejskie później niż ośrodki położone wzdłuż traktu handlowego z Krakowa do Lwowa (jak np. Rzeszów czy Ropczyce). Miało to niekorzystny wpływ na jego rozwój gospodarczy. Sędziszów nie uzyskał prawa składu, więc nie mógł ciągnąć korzyści handlowych. Rozwinął się natomiast jako ośrodek rzemieślniczy oraz jako centrum wymiany artykułów rolno – hodowlanych z terenów pogranicza Puszczy Sandomierskiej i Pogórza Karpackiego. Syn Jana Odrowąża i Beaty Tęczyńskiej – Jan, wojewoda ruski i starosta samborski wystarał się w 1512 r. o ustanowienie w mieście dwóch dorocznych jar-marków: w dzień św. Filipa i Jakuba – 1 maja oraz Narodzenia Najświętszej Marii Panny – 8 września, a także cotygodniowych targów. Miasto miało charakter rzemieślniczo – rolniczy. W początkach XVI w. (1505 r.) należało do niego 9 łanów. Był w nim młyn słodowniczy o dwóch kołach i zwykły o jednym kole oraz podobny na przedmieściu. W tym czasie Sędziszów był nadal ośrodkiem kościelnym najbliższej okolicy (parafia dla miasta z przedmieściem i wsi: Zagorzyce, Góra, Pietrzejowa, Sielec, Iwierzyce, Wolica Ługowa i Piaskowa, Borek i Będziemyśl). Po śmierci Jana Odro-wąża w 1513 r., miasto i klucz sędziszowski odziedziczył jego brat Hieronim. W 1519 r. przekazał on te dobra Stanisławowi, synowi Jana. Jednakże w latach 1523 – 36 Hieronim nadal występuje w źródłach jako właściciel Sędziszowa. Otaksowanie poborowe z roku 1536 dostarcza dokładne dane dotyczące mia-sta. Było tu 99 domów i 12 osadników na przedmieściu. Pozwala to oszacować licz-bę mieszkańców miasta na około 500 – 600. W mieście były cztery jatki rzeźnicze, dwa młyny, karczmy i łaźnia, był też dwór z dobrze utrzymanym folwarkiem i rozle-głymi łąkami. W mieście istniało wójtostwo. W 1497 r. wójtem był Rafał. W 1543 r. Stanisław Odrowąż zastawił Sędziszów Gabrielowi Tarle, chorąże-mu sandomierskiemu za 2 700 florenów. Wkrótce po śmierci Stanisława w 1545 r., dobra sędziszowskie przejęła w spadku jedna z jego córek – Beata, żona Feliksa Oszczowskiego. W 1554 r. Beata weszła w spór z Marcinem Łyczko, który zajął nie-prawnie Sędziszów i należące do niego wsie. Po bezpotomnej śmierci Beaty dobra sędziszowskie przypadły drugiej córce Stanisława – Zofii, która w 1555 r. poślubiła Jana Krzysztofa Tarnowskiego. Po śmierci Jana Krzysztofa w 1567 r., po powtórnym zamążpójściu Zofii Sędziszów przeszedł w posiadanie Jana Kostki, podskarbiego pruskiego i wojewody sandomierskiego. Po śmierci Zofii w 1580 r. i Jana w 1581 r. odziedziczył Sędziszów ich syn Jan, a następnie córka – Katarzyna Sieniawska. W 1595 r. właścicielem miasta był bratanek Jana – Krzysztof Kostka. Na podstawie zachowanych rejestrów poborowych można prześledzić stosunki gospodarcze miasta. Rejestry podają ilość rzemieślników w mieście, zagrodników, wyrobników i komorników na wsi. W mieście w 1577 r. istniało 4 urzędników, 4 szewców, 2 krawców, 3 sukienników, 3 kowali, 3 palących gorzałkę, kuśnierz, paśnik, wyrobnik sieci, kupiec, sprzedawca soli, cyrulik i 12 komorników. W tym czasie na przedmieściu Sędziszowa, dzierżawionym przez Kaspra Stanisław-skiego, istniało 24 kmieci na 10 łanach, 5 komorników z trzodą, 10 bez trzody, była tam także karczma i dwa młyny. (Dla porównania w latach 1538 – 42 w Sędziszowie opodatkowanych było 9 łanów kmiecych). Rejestr poborowy z 1581 r. podaje ogólną liczbę rzemieślników różnych za-wodów na 27, prócz nich wymienia także 10 piekarzy, 3 palących gorzałkę, 12 sprzedawców soli i 20 komorników. Z zestawień tych wynika, że Sędziszów był typowym miasteczkiem rzemieśl-niczo – rolniczym, jednak wobec skromnej liczby rzemieślników i prywatnego charakteru miasteczka, można przypuszczać, że nie rozwinęła się tu w XVI w. organizacja cechowa. W początkach XVII w. Sędziszów wraz z wioskami stanowiącymi część skła-dową klucza sędziszowskiego pozostawał w posiadaniu rodziny Kostków. Po śmierci Krzysztofa Kostki, starosty kościerzyńskiego w 1602 r. dobra te przeszły na jego synów: Jana i Mikołaja Rafała. Kostkowie brali czynny w życiu politycznym i zatargach szlacheckich Małopolski. m.in. w konflikcie zbrojnym pomiędzy Stanisła-wem Stadnickim (słynnym Diabłem Łańcuckim) a Łukaszem Opalińskim. Opowie-dzieli się po stronie Opalińskiego (który ożenił się po śmierci Krzysztofa z ich matką Anną Pilecką). Spowodowało to w 1608 r. najazd Stadnickiego na Sędziszów. Wtedy to złupił on miasto doszczętnie. W okolicach Sędziszowa w 1624 r. miał miejsce najazd tatarski. Po bezpotomnej śmierci Jana Kostki w 1623 r. miasto kupił przed rokiem 1628 na własność Mikołaj Spytek Ligęza, kasztelan sandomierski. Współczesne źródła podnoszą gospodarność Ligęzy, troskę jego o los poddanych, liczne fundacje dobro-czynne, a także zasługi jako polityka. Na terenie Sędziszowa podjął on kroki zmierzające do uaktywnienia gospodarczego miasteczka. Rozszerzył samorząd miejski, zobowiązał go do naprawy dróg. W 1628 postarał się o zatwierdzenie przez Zygmunta III dorocznych jarmarków sędziszowskich w dniach śś. Filipa i Jana oraz Narodzenia Najświętsze Marii panny. Wiele troski wykazał w konserwacji dróg i mostów, budowie i umocnieniach grobli często wylewających rzek Budzisza i Gnojnicy. Dzięki niemu ustanowiono opłaty grobelne. W ramach działalności dobroczynnej, Ligęza założył w swych dobrach szereg szpitali ubogich. Ponowny akt fundacyjny szpitala sędziszowskiego (na 12 osób) pochodzi z 1631 r. (pierwotny z 1488 r.). Ligęza zobowiązał w nim swoich spadkobierców do łożenia na żywność, odzież, obuwie i opał pensjonariuszy szpitala. Na jego potrzeby przeznaczył też nie-które swoje role i ogród, ustanowił zarządcę i opiekuna chorych. Wykonanie tych postanowień zlecił władzy duchownej z biskupem krakowskim na czele. Mikołaj Spytek Ligęza rozdzielił swoje rozległe dobra pomiędzy dwie córki: Zo-fię Pudencjannę, która w 1634 r. poślubiła Władysława Dominika Ostrogskiego – Zasławskiego oraz Konstancję, żonę Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Po śmierci Mikołaja Spytka Ligęzy w 1637 r. Sędziszów wraz z kluczem sędziszowskim, gło-gowskim, rzeszowskim i kraśnickim miała otrzymać Zofia Pudencjanna. Jednakże wskutek długoletnich zatargów na tle majątkowym pomiędzy dwoma siostrami, Sę-dziszów przejął Jerzy Sebastian Lubomirski, prawdopodobnie po śmierci Pudencjan-ny w 1649 r.. Jerzy Sebastian Lubomirski przekazał dobra sędziszowskie swojej cór-ce Krystynie, która wyszła za mąż w 1661 r. za Feliksa Kazimierza Potockiego, (póź-niejszego wojewodę sieradzkiego, kijowskiego, krakowskiego, hetmana polnego i wielkiego oraz kasztelana krakowskiego). Od tego czasu Sędziszów pozostawał w posiadaniu magnackiej rodziny Potockich. Nowy właściciel bardzo interesował się posagiem żony. Zadbał o rozwój cechów, poświęcił wiele uwagi fundacjom kościel-nym, wspomagając budowę w latach 1694 – 1699 nowego kościoła murowanego w Sędziszowie. Kościół ten został zbudowany prawdopodobnie według projektu Tylmana z Gameren, nadwornego architekta Lubomirskich z Rzeszowa. Feliks Kazimierz Potocki dbał też o rozwój gospodarczy miasta. Śladem tej działalności jest m.in. nadanie cechom: szewskiemu i krawieckiemu statutów w latach 1685 i 1687 i dbanie o zbyt ich wyrobów, o czym świadczy zatwierdzona przez niego w 1701 r. ugoda pomiędzy cechami szewskim w Sędziszowie i Ropczycach na mocy, której sędziszowianie mogli handlować swoimi wyrobami na jarmarkach ropczyckich. W 1702 r., po śmierci Feliksa Kazimierza Potockiego dobra sędziszowskie otrzymał jego najstarszy syn Michał Potocki. Objęcie przez niego majątku zbiegło się z wydarzeniami Wielkiej Wojny Północnej. 14. sierpnia 1702 r. pod Sędziszowem doszło do spotkania szlachty przemyskiej, która uchwaliła pospolite ruszenie dla obrony ziem województwa ruskiego przed Szwedami. W listopadzie tegoż roku prze-bywał e Sędziszowie generał szwedzki Magnus Stenbock, który miał tu kwaterę główną w wyprawach na dobra Hieronima Lubomirskiego, zwolennika Sasów. Michał Potocki zaś, jako sprzymierzeniec Szwedów popierający króla Stanisława Leszczyńskiego był przeciwnikiem Sasów. Te właśnie zatargi spowodowały, że w 1716 r. wojska saskie pod dowództwem generała Ecksteda zniszczyły miasto. Po zakończeniu działań wojennych Michał Potocki przystąpił do odbudowy Sędziszowa i rozszerzania swych dóbr. W latach 1729 – 30 kupił on, bowiem od Ludwiki Duni-nówny tzw. dobra hinkowskie (wsie Dąbrowę, Będziemyśl, Klęczany, Księżomost i Krzywą). Michał Potocki i jego żona Marcjanna z Ogińskich wznieśli na początku XVIII w. pałac, w którym często rezydowali. Natomiast w latach 1741 – 1756 wybu-dowany został z ich fundacji klasztor oo. Kapucynów z kościołem p.w. św. Antoniego według projektu architekta Jana de Oppitz. Po śmierci Michała Potockiego w 1749 r. dobra sędziszowskie wraz z miastem odziedziczyli jego synowie Antoni i Piotr, którzy wielokrotnie dokonywali podziału majątku: najpierw właścicielem Sędziszowa był Antoni, a w 1766 r. źródła wymieniają Piotra. W latach konfederacji barskiej 1768 – 1771, której jednym z przywódców był Piotr Potocki, właściciel Sędziszowa, był on miejscem walk i przemarszów różnych wojsk. Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Sędziszów pozostawał nadal prywatnym mia-steczkiem stanowiącym ośrodek dominium, w skład którego wchodziły wsie: Przed-mieście Sędziszowskie, Kawęczyn, Księżomost, Krzywa oraz Wolica Ługowa i Wolica Piaskowa. W 1772 r. dobra sędziszowskie znajdowały się w posiadaniu Feliksa Potoc-kiego brata Piotra i Antoniego, a po nim (w 1787 r. miał być własnością Józefa Po-tockiego) jego córki Elżbiety, żony Michała Rudzieńskiego. Ich syn Antoni Rudzieński przejął majątek w 1779 r. po śmierci Antoniego spadek po nim znalazł się w rękach jego sióstr: Barbary, żony Fryderyka Moszczyńskiego i Wiktorii, żony Jana Nepomucena Zboińskiego. W 1815 r. dobra sędziszowskie otrzymała Ksawera ze Zboińskich Stadnicka, córka Jana Nepomucena i Wiktorii Zboińskich. Stadniccy na skutek złego gospodarowania popadli w zadłużenie, które zmusiło Ignacego Stadnickiego do wydzierżawienia części majątku Andrzejowi Osuchowskiemu w 1820 r. w 1822 r. Andrzej Osuchowski wraz z córką Marianną (10 v. Żuławską, 20 v. Charzewską) przejęli część dóbr sędziszowskich. Po śmierci Ignacego Stadnickiego w 1828 r. jego majątek znalazł się w kompletnej ruinie i w związku z tym w 1834 r. Sędziszów wraz z Przedmieściem Sędziszowskim, Krzywą, Kawęczynem, Księżomostem, Potokiem, obiema Wolicami (Ługową i Piaskową) i Lipiem został przeznaczony do sprzedaży na licytacji. Nowym właścicielem został Jan Stadnicki. W 1836 r. odstąpił swoje prawa licytacyjne Ksawerze Stadnickiej i jej dzieciom, a ona z kolei sprzedała je Leopoldowi Szumskiemu 22 września 1839 r., który uregulował część długów. Leopold Szumski w 1840 r. oddał majątek w dzierżawę na 7 lat Antoninie i Romanowi Kamińskim. Wkrótce jednak umowa ta została zerwana, gdyż Szumski sprzedał swe dobra Adrianowi Augustowi Amalrykowi de Mailly w 1844 r. De Mailly przekazał administrację dóbr Apolinaremu Wisłockiemu, a w 1850 r. Wincentemu Rogalińskiemu. Po śmierci hrabiego de Mailly w 1878 r. majątek sędziszowski nabył – od jego spadkobierców, w 1882 r. Artur Potocki. Potoccy majątkiem sędziszowskim interesowali się już wcześniej, jako właściciele sąsiednich dóbr ropczyckich i Góry Ropczyckiej, w której zamieszkiwali. Adam Potocki posiadał spore udziały w cukrowni sędziszowskiej, powstałej z jego inicjatywy w 1869 r. generalnym spad-kobiercą Adama został syn Artur. Po nim odziedziczyła go córka Zofia, która w 1879 r. poślubiła Jana Zdzisława Tarnowskiego, dziedzica Dzikowa. Zofia z Potockich Tarnowska była właścicielką Sędziszowa do 1933 r., po niej właścicielem został jej syn Andrzej Tarnowski. Opuścił on Polskę w 1939 r. Dobra ostatnich właścicieli zostały rozparcelowane na podstawie dekretu o reformie rolnej z 1944 r. Ewaryst Kuropatnicki zanotował w wydanym w 1786 r. opisie Galicji, że „Sę-dziszów, miasto domu Potockich, ozdabia go pałac, fara i klasztor z ogrodem i kościołem kapucynów”. W 1787 r. miasto liczyło 216 domów i 1428 mieszkańców, zaś w 1824 r. liczba budynków zwiększyła się zaledwie o dwa. Pod koniec XVIII w. (w 1790 r.) Żydzi sta-nowili 30% ogółu mieszkańców, potem ten odsetek zmniejszył się do około 20%. Zaborcy zmienili nieco przebieg dawnego traktu ruskiego, który zwał się już gościńcem cesarskim. W 1818 r przez Sędziszów przejeżdżał car Aleksander I, w 1839 r. gościł tu arcyksiążę Franciszek, a w 1855 przybył sam cesarz Franciszek Józef. Ważnym czynnikiem, mającym istotny wpływ na rozwój gospodarczy Sędzi-szowa było wybudowanie linii kolejowej – tzw. kolei Karola Ludwika, łączącej Wiedeń ze Lwowem. Odcinek Kraków – Rzeszów powstał w latach 1856 – 58, wtedy też w Sędziszowie wybudowano stację kolejową. Dzięki temu nastąpił ekonomiczny, społeczny i kulturalny rozwój miasta. Zwiększyła się liczba mieszkańców, przybyły nowe zakłady rzemieślnicze. W 1881 r. powstało Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, działały też kasy zaliczkowe żydowskie. Założycielem Towarzystwa Wzajemnego Kredytu powstałego w 1882 r. był doktor Franciszek Sędzielowski. Od początku XIX w. w Sędziszowie działała poczta. Od 1820 r. jej dyrektorem był Fryderyk Hoppe, po nim stanowisko to otrzymał jego brat Ferdynand, a od 1856 syn Fryderyka. W latach 1882 – 89 naczelnikiem jej był Edward Ślaski, następnie Bolesław Gidlewski. Rozwinięte było też środowisko lekarskie. W 1869 r. lekarzem sędziszowskim był Jan Janoszek. W 1870 r. praktykę miało już dwóch lekarzy: Niko-dem Brzostwa oraz chirurg wojskowy Karol Stalzenberg. Wśród lekarzy wymienia się w latach 1872 – 90 Franciszka Sędzielowskiego, w 1890 – 93 Franciszka Wyszatyc-kiego oraz Adama Bajorskiego. W wykazach urzędowych od 1870 do 1893 r. figuruje apteka w Sędziszowie „Pod Orłem”, której właścicielem był Jan Mizerski. Oprócz tego było dwóch farmaceu-tów: Jan Kownacki i Jan Jaśkiewicz. Dane te świadczą o rozwoju Sędziszowa, jako zorganizowanego ośrodka miejskiego. W 1869 r. powstała spółka kapitałowa zamie-rzająca wybudować cukrownię. W 1870 r. cukrownia została otwarta. Po likwidacji czterech innych tego typu zakładów w Galicji, od 1881 r. cukrownia w Sędziszowie była monopolistą. Spore wkłady w cukrowni posiadał Adam Potocki, które znacznie powiększył w 1876 r. jego syn Artur, stając się wkrótce jej rzeczywistym właścicielem. Początkowe sukcesy finansowe właścicieli wskutek złej organizacji, małego zaplecza surowcowego i błędów w zarządzaniu zmieniły się w bankructwo. W 1889 r. cukrownia została przeniesiona do Przeworska. Rozwijało się także życie kulturalne. W 1883 r. z inicjatywy miejscowego wika-rego ks. Władysława Lechowskiego utworzono Towarzystwo Muzyczne oraz założo-no orkiestrę kościelną. 3 lipca 1910 r. w 500 rocznicę zwycięstwa pod Grunwaldem odbyły się uro-czystości skupiające około 6 tysięcy ludzi. Brała w nich udział orkiestra kościelna, straż pożarna, „Sokół”. W 1912 r. nie mniej szumnie obchodzono rocznicę uchwale-nia Konstytucji 3 Maja. Straż Pożarna została powołana z początkiem 1904 r. utwo-rzona została ze Straży Grobowej przy Bożym Grobie na Święto Wielkanocy, istnie-jącej od 1872 r. Od 1892 r. działa Kółko Rolnicze, posiadające sklep. Po odzyskaniu niepodległości Sędziszów ulegał dalszemu rozwojowi gospo-darczemu. W tym czasie działają na terenie miasta m.in. następujące zakłady prze-mysłowe: tartak parowy Józefa Zwiebla, młyn parowy Marii Faust i Józefa Zwiebla, tkalnia mechaniczna Józefa Polka (funkcjonująca przez pewien czas w zabudowaniach pałacowych i wyrabiająca kilimy), mleczarnia oraz zakłady COP-u powstałe na bazie wcześniejszych Zakładów Drzewnych. W latach 1923 – 25 wybudowano remizę strażacką. W mieście działały też dwie cegielnie, tartak, betoniarnia i drugi młyn. U schyłku lat 30- tych - w 1937 r. spółka akcyjna uruchomiła „Zakłady Przemysłowe Sędziszów Małopolski” zajmujące się obróbką drewna. Rok później zakład rozpoczął produkcję. Firma ta wyspecjalizo-wała się w produkcji wozów i sani. Podczas okupacji wykonywała sprzęt wojskowy i baraki dla armii niemieckiej. Kolejna spółka powstała w 1938 r. W 1939 r. uruchomiła zakład, który był początkiem obecnej Fabryki Filtrów. Rozwój Sędziszowa zahamo-wany został przez II wojnę światową. W 1942 r. utworzono w Sędziszowie getto. Zamknięto w nim ponad 1000 Ży-dów z miasta i około 400 z Ropczyc i Wielopola. W 1940 r. władze okupacyjne przy-stąpiły do organizowania poligonów wojskowych i obozów SS – w związku z tym wysiedlono częściowo ludność z okolic Sędziszowa, a jej miejsce zajęli koloniści niemieccy. W sierpniu 1944 r. wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w powietrze mosty kolejowe, budynek stacyjny, magazyn, urządzenia nastawnicze. Zniszczyli w mieście kilkadziesiąt budynków, wiele innych zostało uszkodzonych. Mocno ucierpiały zakłady przemysłowe, ratusz, kościół parafialny, szkoła, poczta i inne obiekty. W 1945 r. przyłączono do Sędziszowa Młp. Przedmieście Sędziszowskie. Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy miasta. Zakończono ją w 1950 r. W latach 60-tych i 70-tych miasto rozpoczęło się rozbudowywać, zajmując nie tylko tereny rolnicze ale i na obszarach włączonych do miasta z sąsiednich wsi. Na odrębne omówienie zasługuje rozwój szkolnictwa. Z końcem XVI w. w re-gionie sędziszowskim funkcjonowały następujące szkoły parafialne: w samym Sędziszowie oraz wsiach: Witkowicach, Nockowej, Górze Ropczyckiej, Czarnej. Pierwsza wzmianka o szkole sędziszowskiej pochodzi z 1527 r., następna z 1529 r., 1539 r. i 1566 r. więcej wiadomości na temat szkół znaleźć można w wizyta-cjach biskupich (szkolnictwo podlegało kościołowi). W Sędziszowie władzę zwierzchnią nad szkołą sprawował biskup krakowski. Z wizytacji odbytej z polecenia biskupa Jerzego Radziwiłła w latach 1595 – 1596 wynika, że w Sędziszowie budynek szkolny był w tym czasie zupełnie zrujnowany. Wizytacja w 1602 r. potwierdziła istnienie szkoły w Sędziszowie, której kierow-nik pobierał 8 złotych rocznego wynagrodzenia, a budynek szkolny położony był na zachód od kościoła. W 1608 r. zniszczony budynek szkolny uległ zupełnej ruinie, a nauka odbywała się w domu wikarego. Z Sędziszowa pochodziła dość znaczna ilość kandydatów na studia do Kra-kowa. Studenci sędziszowscy byli zapewne pochodzenia mieszczańskiego. Według relacji wizytatora w 1721 r. w Sędziszowie funkcjonowała jeszcze szkoła parafialna. W dworze późniejszym nastąpił upadek szkolnictwa. Po pierwszym rozbiorze zostało zorganizowane szkolnictwo ludowe, na podstawie statutu szkolnego z 1774 r., który zakładał istnienie przy każdej wsi szkoły trywialnej, utrzymywanej przez gminę i dwór oraz szkół głównych funkcjonujących w każdym obwodzie. Z początkiem XIX w. w Sędziszowie była szkoła trywialna, a jej kierownikiem w 1808 r. był Tadeusz Dembowski. Szkoła nie posiadała własnego budynku i korzystała z pomieszczeń kościelnych. Ten stan potwierdza wizytacja w 1825 r. liczba uczniów stale wzrastała: w 1827 było ich 10; w 1831 – 16; w 1832 – 21; w 1838 –28. Około połowy XIX w. uległ odnowieniu budynek szkolny. W 1878 r. utworzono w Sędziszowie szkołę 3- klasową, a w 1904 5- klasową. Dzięki zabiegom przewodniczącego Rady Szkolnej Miejscowej, ks. P. Sapeckiego, w 1883 r. właściciel Sędziszowa A. Potocki ofiarował plac pod budowę budynku szkolnego (dotąd posiadała ona sale w ratuszu). Po pożarze w 1887 r., kiedy spłonął ratusz, wybudowano nową szkołę, którą oddano do użytku w 1895 r. Po II wojnie światowej nastąpił rozwój szkolnictwa, wzrosła liczba szkół, powstały szkoły średnie, w latach 1945-1977 funkcjonowało liceum plastyczne, które w tym czasie zmieniało parę razy swą nazwę. W mieście działał też teatr amatorski, po II wojnie mający sie-dzibę w obiekcie należącym do Spółdzielni ”Jedność”. W 1957 r. wubudowano Po-wiatowy Dom Kultury.
5.2 KSIĘŻOMOST
Nie znamy dokładnej daty założenia wsi Księżomost. Miejscowość ta istniała już w pierwszej połowie XV w., w latach 1447 – 1487 jego właścicielem był Marcin Sopichowski, który posiadał również Będziemyśl, Klęczany i Dąbrowę. Jego syn Jan wraz z córką Dorotą zastawiają m.in. połowę wsi Księżomost Janowi z Broniszowa. Wieś ta z początkiem XVI w. ponownie był w ręku Sopichowskich. W 1493 r. kupił Sopichowski od Andrzeja Rzeszowskiego, dziedzica Przyby-szówki jego części dziedziczne w Księżomoście i Dąbrowie. Około 1514 r. kompleks dóbr po Janie Sopichowskim odziedziczył jego syn Marcin. Uzyskał on tzw. cło mostowe w wysokości 3 denarów od konia lub krowy przyprowadzonej na targ, a 2 denarów od wozu z towarami na utrzymanie i reperację drogi, mostu i grobli w Księżomoście. Prawo do pobierania tego cła przekazał Zyg-munt August na wieczne czasy jego synowi Janowi. W związku z pełnieniem przez Marcina Sopichowskiego (zm. po 1546 r.) funkcji dworzanina królewskiego nie przebywał on stale w swoich dobrach, a nawet w 1527 r. ustanowił administratorem swoich dóbr Jana Tarnowskiego, starostę pilź-nieńskiego. Po Marcinie dobra odziedziczyli synowie: Jan i Wojciech. I choć Jan, ożeniony z Katarzyną Jordanówną z Zakliczyna odziedziczył większą część dóbr ojcowskich (razem z Księżomostem) a Wojciech tylko Dąbrowę, to w drugiej połowie XVI w. występowały liczne spory pomiędzy obydwu liniami w sprawie ich podziału. Wojciech (zm. przed 1562 r.) odstąpił swoje prawa do Będziemyśla, Klęczan i Księżomostu na rzecz Katarzyny, wdowy po Janie, która była ich właścicielką jesz-cze w 1581 r. Wówczas we wsi mieszkało 7 kmieci, którzy do dworu oprócz pracy dostarczali też łącznie cztery kwarty miodu. W I połowie XVI w. na terenie Księżomostu nie było folwarku, według otakso-wania z 1536 r. chłopi z Księżomostu odrabiali pańszczyznę w Będziemyślu. Świadczyć to może o należących do wsi znacznej wielkości lasów, w których założo-ne były barcie. (Na terenie tych lasów zap. znacznie później powstał Kawęczyn). W latach 1576 – 81 Księżomost był małą wsią z czterema kmieciami siedzą-cymi na 2 i ½ łana. Z danych dotyczących sąsiednich wsi wynika, że przeciętna wielkość areału należącego do poszczególnych kmieci była w Księżomoście jedną z większych, w porównaniu powierzchnią pól kmiecych w dobrach należących do szlachty i często jednakowa z wielkością pól kmiecych w dobrach królewskich i nale-żących do kasztelani sandomierskiej. Wydaje się, że Księżomost w ciągu XVII w. podobnie jak i okoliczne wsie ucierpiał w czasie najazdu tatarskiego w 1624 r., szwedzkiego w 1655 r. i nieco póź-niejszym (1657 r.) Rakoczego oraz wojen o sukcesję tronu w Polsce pomiędzy Sa-sami a Szwedami w początku XVIII w. Początkiem XVII w. Księżomost pozostawał w rękach sukcesorów Sopichow-skich – Anny z Sopichowskich i jej męża Jakuba Leśniewskiego. Po śmierci Jakuba dobrami administrowała wdowa po nim, która odstąpiła dobra będziemyskie z Księżomostem, po powtórnym zamążpójściu, Jakubowi Zieleńskiemu z Zielonki, ożenionemu z Katarzyną z Brzezia Sopichowską. Rozpoczęło to długotrwałe spory pomiędzy rodziną Leśniewskich a Zielińskim. Zieliński był właścicielem klucza jeszcze w 1663 r. on to był założycielem folwarku w Księżomoście kosztem wyrugowanych z części wsi chłopów („…z chłopskich Ról kilku uczynił sobie Folwarczek…”) przed 1643 r. Kolejnymi właścicielami byli Andrzej Prusinowski (k. XVII w.) i Andrzej Topór – Hinek (pocz. XVIII w.), którego córka Teresa wyszła za mąż za Franciszka Dunina (zasłużonego pod Wiedniem). W latach 1729 – 1730 Michał Potocki, właściciel pobliskiego Sędziszowa Młp. zakupił od Ludwiki Duninówny tzw. dobra hinkowskie tj. wsie należące niegdyś do Sopichowskich (m.in. Księżomost). Wówczas wierzycielem m.in. Księżomostu był niejaki Wukowski. Wydaje się, że w XVII w. na miejscu części dawnej wsi Księżomost, powstał folwark szlachecki, z której chłopi zostali albo usunięci albo sami opuścili swoje go-spodarstwa z powodu licznych najazdów. Po śmierci Michała, Księżomost był własnością najpierw jego jednego syna Antoniego, a później drugiego syna Piotra. Jeden z Potockich (wydaje się, że Mi-chał) był fundatorem figury św. Jana Nepomucena, zachowanej do dziś przy drodze dojazdowej do pozostałości po dawnym folwarku. W połowie XIX w. folwark składał się z murowanej rządcówki oraz drewnianej zabudowy gospodarczej (zlokalizowanych na rzucie prostokąta), figury, alei dojaz-dowej, stawu oraz murowano – drewnianego browaru (położonego po zachodniej stronie stawu. Trzeba tu zaznaczyć o interesującym kształcie terenu dawnej wsi Księżomost, a później folwarku, wydzielonej przez obiegającą wokół niwy domowej (?) drogą, na-dającej jej kształt nieregularnego koła. Przy zachodniej części drogi zgrupowana była zabudowa chłopska. Po drugiej stronie zespołu znajdują się zabudowania karczmy. Teren Księżomostu z folwarkiem został przedzielony na dwie części w czasie budowy w latach 1856 – 58 linii kolejowej im. Karola Ludwika z Krakowa do Lwowa. Księżomost w ciągu XIX w. dzielił losy dóbr sędziszowskich. Po Potockich, ko-lejnymi właścicielami folwarku są: Antoni Rudzieński, Barbara Moszczyńska i Wiktoria Zboińska, od 1818 r. Ksawera Stadnicka (córka Wiktorii Zboińskiej), hrabia de Mailly, Artur Potocki oraz Zofia z Potockich Tarnowska. Zofia Tarnowska rozparcelowała folwark Księżomost zapewne przed I wojną światową lub tuż po niej. Resztówkę zakupił urodzony w Dzikowie Austriak Bronisław Mugler, który był nadleśniczym w Żdżarach (ożeniony później z siostrą Wilhelma Macha). Bronisław Mugler gospodarował folwarkiem za pomocą rządcy Świątkowskiego, w Księżomoście zamieszkał dopiero w 1939 r. Przysposobił on Józefa Apoloniusza Dunina, pochodzącego z parafii Czarna Sędziszowska, któremu podarował folwark Księżomost. Według informacji dzieci Józefa Dunina: Barbary Wrony i Czesława Dunin – Muglera - istniejący budynek mieszkalny został wybudowany w latach 20- tych XX w. w miejscu dawnej rządcówki, zniszczonej w czasie I wojny światowej. W czasie II wojny światowej Niemcy spalili całe zabudowania gospodarcze (czworaki, stajnię końską, spichlerz i powozownię). Na początku lat 80- tych XX w. rozebrany został drewniany budynek dawnej chlewni, a następnie obory. Po śmierci Józefa Dunina, dawny folwark odziedziczyły córki: Barbara Wrona i Krystyna Dunin – Burghardt. Nie jest znana data włączenia terenu dawnej wsi Księżomost do Kawęczyna. Jeszcze w pierwszych dwu dziesięcioleciach XIX w. występuje jako osobna posia-dłość. Jeszcze w akcie sprzedaży dóbr sędziszowskich z 1838 r. Kawęczyn i Księżomost występują jako oddzielne miejscowości. Księżomost od chwili swego powstania należał do parafii w Sędziszowie Młp. Jednakże przez pewien czas w drugiej ćwierci XVII w. należał on do parafii w Trzcinie. Świadczy o tym spór pomiędzy proboszczem sędziszowskim Ochockim a proboszczem ze Trzciany Wieczorkiewiczem, toczący się w 1641 r. przed biskupem w Krakowie, zakończony w roku 1643 aktem zawartym pomiędzy Jakubem z Zielonki Zieleńskim (ówczesnym właścicielem dóbr będziemyskich) a Hieronimem Ochockim, plebanem Sędziszowskim. Z aktu tego wynika, że wsie Będziemyśl, Klę-czany i „Ksieżomosty” oderwane od parafii w Sędziszowie przez poprzedników Zie-leńskiego i przyłączone do ich „…własnego kościoła Trzciańskiego…” włączone zo-stały ponownie do Sędziszowa. Na mapie katastralnej z 1849 r. występuje Kawęczyn z Księżomostem. W 1996 r. Księżomost został przyłączony do Sędziszowa Młp. Obecnie w skład dawnego folwarku wchodzą: opisywany dom, budynek go-spodarczy, figura św. Jana Nepomucena, starodrzew, studnia.
6. ANALIZA UKŁADU PRZESTRZENNEGO.
7. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZABYTKOWYCH OBIEKTÓW
W katalogu zabytków, opracowanego dla obiektów zabytkowych miasta Sę-dziszowa Młp., scharakteryzowano szczegółowo prawie wszystkie obiekty zabytko-we, znajdujące się na obecnym terytorium miejskim. W niniejszym rozdziale podjęto próbę ogólnego ich opisu. Rozwój układu urbanistycznego miasta opisano osobno. Duże walory zabytkowe posiadają na terenie miasta obiekty sakralne (tj. kościół parafialny, zespół klasztorny OO. Kapucynów oraz kaplica na cmentarzu parafialnym przy drodze do Wolicy Piaskowej oraz figura św. Jana Nepomucena na dawnym folwarku Księżomost), późnorenesansowy ratusz oraz niszczejący pałac Potockich Potockich także powojenny Dom Kultury.
7.1 OBIEKTY SAKRALNE
7.1.1 KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. NARODZENIA NMP
Wybudowany w końcu XVII w. (lata 1694 – 99), zapewne według projektu Tylmana z Gameren, późnobarokowy, orientowany, murowany i otynkowany. Wnę-trza typu bazylikowego. Składa się z trzech naw trójprzęsłowych naw oraz niższego od nich, dwuprzęsłowego, o prostym zamknięciu prezbiterium. Fasada z bogatym detalem architektonicznym, dwukondygnacjowa, z trójosiową częścią środkową i ze szczytem oprofilowanym o falistych spływach. W niej marmurowy portal współczesny kościołowi zwieńczony przerwanym przyczółkiem z herbem Pilawa Potockich. Pozostałe elewacje świątyni posiadają również bogaty wystrój architektoniczny. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad nawami bocznymi pulpitowe. Nad nawą ażurowa wieżyczka na sygnaturke. Dziedziniec kościelny otacza otynkowany pełny mur z bramkami od wewnątrz z arkadowymi płycinami. Na jego teren przeniesiona z innego miejsca figura MB. Przy murze ( w narożniku płn.-zach.) stoi budynek kostnicy, natomiast od strony głównej ulicy dzwonnica o trzech arkadach.
7.1.2 PLEBANIA I WIKARÓWKA PRZEBUDOWANE I ROZBUDOWANE.
W pobliżu Dom parafialny, którego budowę rozpoczęto tuż przed II wojną światową, a zakończono po niej.
7.1.3 PÓŹNOBAROKOWY ZESPÓŁ KLASZTORNY OO. KAPUCYNÓW
Składa się z kościoła, z dobudowanym do niego od wschodu klasztorem, tara-sowego dziedzińca zamkniętego od ulicy murkiem z balustradą i z figurą Matki Bo-skiej Niepokalanie Poczętej, pośrodku ogrodu i muru odgradzającego zespół od te-renów sąsiednich. Zarówno kościół jak i klasztor wybudowano w latach 1741 – 46, z fundacji Mi-chała Potockiego, właściciela Sędziszowa Młp. i wojewody wołyńskiego, według projektu Jana de Oppitz.
7.1.4 KOŚCIÓŁ PW ŚW. ANTONIEGO,
Konsekrowany w 1766 r. odnowiony w latach 1834 i 1953, jest budowlą jed-nonawową, niezorientowaną. Fasadą zwrócony do ulicy, jest ona trójdzielna z podziałami ramowymi; w części środkowej dwukondygnacyjna, zwieńczona trójkąt-nym szczytem z okulusem pośrodku. Druga kondygnacja wolutowymi spływami z szerszą dolną częścią za pomocą wolutowych spływów. Pośrodku elewacji frontowej kamienny portal z trójkątnym szczytem, powyżej którego w drugiej kondygnacji płyci-zna z malowidłem św. Antoniego półkolistym obramieniu ciosowym. Ponad nią okno. Poszczególne kondygnacje rozdzielają profilowane gzymsy, które obiegają również prezbiterium, nawę i kaplice (pod okapem dachu). W elewacjach bocznych po dwa otwory okienne. Nawa dwuprzęsłowa, ujęta podniesionymi o dwa stopnie niskimi kaplicami, połączonymi wąskimi przejściami, zakończona nieco węższym, jednoprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium z przedsionkami po bokach, poprzez które dostępny klasztor i zakrystia z dobudowaną dopiero w 1965 r. kaplicą. Nad przedsionkami oratoria. Pod prezbiterium sklepione kolebką z lunetami krypty. Takie same sklepienia w prezbiterium i nawie, przy czym w nawie wsparte na gurtach; w kaplicach krzyżowe.
7.1.5 KLASZTOR
Także murowany, odnowiony w 1836 r. i nadbudowany w 1930 r. o drugie piętro w skrzydle wschodnim i południowym. Cztery skrzydła (trzy mieszkalne i czwarte od strony kościoła z korytarzem komunikacyjnym) rozmieszczone wokół prostokątnego korytarza, z prostokątnymi pawilonami obu jego południowych naroż-nikach. Piętrowy, jednotraktowy z korytarzem. Piwnice sklepione, ponadto sklepienia w chórze zakonnym, w zakrystii i składziku. W pozostałych pomieszczeniach stropy belkowe. Elewacje skromnie zdobione tylko za pomocą gzymsu podokapowego po-wtarzającego się rytmu okien, w elewacji frontowej prostokątny, kamienny portal z nadświetlem. Dachy, zarówno nad kościołem jak i klasztorem, dwu- i czterospadowe, kryte dachówką, z sygnaturką nad chórem zakonnym. Na terenie dziedzińca gospodarczego znajdują się zabudowania gospodarcze.
7.1.6 KAPLICA CMENTARNA
Klasycystyczna, wymurowana w 1844 r. na cmentarzu parafialnym, na rzucie prostokąta zamkniętego półkoliści, orientowana. W elewacji frontowej wydatny okap dachu wsparty po bokach na dwu kolumnach, ściany podzielone płyciznami, w któ-rych zamknięte półkoliście okna. Dach trójspadowy, kryty blachą. Na terenie miasta znajdują się jeszcze dwie murowane kapliczki, typu domko-wego: duża – przy granicy z Wolicą Piaskową (wybudowaną w początkach XX w., na rzucie prostokąta, z wejściem od frontu, niszą w szczycie i otworami okiennymi po bokach); druga – znacznie skromniejsza i mniejsza, znajduje się przy dawnej granicy Przedmieścia Sędziszowskiego z Kawęczynem (częścią zw. Księżomost), przy trakcie cesarskim. Ponadto na terenie Przedmieścia Sędziszowskiego, również przy głównej ulicy posadowiona jest kapliczka słupowa oraz przy jej skrzyżowaniu z drogą do Kolbuszowej krzyż – pomnik upamiętniający księdza Stojałowskiego. Natomiast na historycznym terenie miejskim znajdują się dwa krzyże drewnia-ne: przy ul. 3 Maja oraz przy drodze do Góry Ropczyckiej.
7.2 OBIEKTY INNE
7.2.1 PAŁAC POTOCKICH
Zwany Koszarami, zlokalizowany w niewielkim oddaleniu od dawnego traktu cesarskiego, pobliżu linii kolejowej pomiędzy miastem Sędziszowem Młp. a dawną wsią Przedmieście Sędziszowskie, wybudowany według projektów nieznanego pro-jektanta przez Michała Potockiego w początkach XVIII w., zniszczony w ciągu XIXw., obecnie częściowo zrujnowany. Czworoboczny z dziedzińcem pośrodku, z wydłużo-nymi skrzydłami, nierównej długości, parterowy. Do chwili obecnej w całości zachowane skrzydło południowe (pierwotnie re-prezentacyjne, mieszkalne); pozostałe częściowo w ruinie. Główna – południowa elewacja pałacu, wieloosiowa, asymetryczna, z dwoma skrajnymi ryzalitami, z podziałem ramowym i profilowanym gzymsem podokapowym. Pozostałe, zrujno-wane elewacje również wieloosiowe, asymetryczna, z fragmentarycznie zachowa-nym profilowanym gzymsem. W skrzydle północnym dwie bramy; główna, wjazdowa sklepiona kolebkowo, umieszczona na osi środkowej w ryzalicie. Elewacje od strony dziedzińca zniszczone, (najlepiej zachowane skrzydło po-łudniowe) z fragmentami gzymsu podokapowego. Wnętrza jednotraktowe, pomieszczenia w istniejącym skrzydle południowym wtórnie podzielone ( zap. przez architekta Wacława Krzyżanowskiego w 1918 r.), głównie z płaskimi stropami, tylko dwa z fasetami: sklepione (według stanu z 1986 r.) tylko brama wjazdowa i małe pomieszczenie w skrzydle północnym oraz jedno z po-mieszczeń skrzydle wschodnim. Sklepione kolebkowo z lunetami piwnice znajduje się pod każdym ze skrzydeł oprócz skrzydła zachodniego. Skrzydła te podpiwniczone częściowo; murowane z cegły z fragmentarycznymi uzupełnieniami kamieniem. Dach zachowany w całości nad skrzydłem południowym, na wschodnim i zachodnim tylko fragmentarycznie; dwuspadowy, drewniany, konstrukcji jętkowo-stolcowej. Teren wokół pałacu zabudowany współcześnie domami jednorodzinnymi, za-tracił walory ochronne.
7.2.2 ZABUDOWA FOLWARCZNA
Do chwili obecnej zachowało się tylko część dawnej zabudowy folwarku dworskiego, położonego na południowy - wschód od zespołu klasztornego OO. Kapucynów. Obecnie w jego skład wchodzą: drewniana rządcówka i murowane obiekty dawnej stelmarni, spichlerza i gorzelni. Pozostałe obiekty zostały rozebrane w przeciągu lat powojennych, także istniejące jeszcze w 1968 r. dwie obory. W ich miejsce powstały nowe, dysharmonizujące budynki. Wszystkie obiekty pofolwarczne są nieużytkowane, przeważnie w złym stanie. W najgorszym stanie jest dawna rządcówka, powstała po I wojnie światowej. Drewniana, zrębowa, parterowa z gankiem, szalowana, na rzucie litery „L”. Deski szalowania oraz ganku ozdobnie wycięte. Najstarszym i najciekawszym obiektem, powstałym w drugiej połowie XIX w. jest budynek stelmarni. Murowany, parterowy, na rzucie prostokąta, z dachem dwu-spadowym, krytym dachówką ceramiczną tzw. karpiówką, dwutraktowy. Na środko-wej osi obiektu zamknięty łukiem koszowym podcień wnękowy, w którym wejście do obiektu. Dekoracja elewacji ramowa, pod okapem domu wystające krokwie, we-wnątrz, w 1968 r. istniał komin tzw. butelkowy z półkolistym przejściem w sieni, wyprowadzający spaliny z wszystkich (czterech) pomieszczeń mieszkalnych. Również spichlerz jest obiektem murowanym. Dwukondygnacyny, kryty da-chem dwuspadowym, nieco przekształcony, z dobudowanymi przybudówkami. Dwukondygnacyjny budynek gorzelni, wybudowany w latach 20- tych XX w. posiada skromną dekorację elewacji; do obiektu również dostawiono po wojnie przy-budówki. Wiemy, z opracowania A. Ważny o Sędziszowskim pałacu, że jakieś prace projektowe na terenie folwarku prowadził w 1918 r. architekt Wacław Krzyżanowski. Niestety, nie wiemy, przy jakich obiektach. Z obiektów przemysłowych na terenie Sędziszowa Młp. istnieją dwa (nieużyt-kowane) młyny pierwotnie wodne, jeden z nich z Przedmieścia Sędziszowskiego – drewniany; murowana mleczarnia, z okresu międzywojennego, rozbudowana po wojnie oraz budynek administracyjno-socjalny Fabryki Filtrów powstały w latach 50- tych XX w. (1954 r.)
7.2.3 OBIEKTY UŻYTECZNOŚCI PUBLICZNEJ
Najstarszym zachowanym budynkiem w Sędziszowie Młp. jest ratusz, wznie-siony w XVII w. ( przed 1620 r. ) i wielokrotnie remontowany. W końcu XVIII w. dobu-dowano do niego zabudowania koszarowe dla stacjonującego mieście austriackiego oddziału wojskowego. (W ciągu swojej historii mieściły się nim różne instytucje od samorządu miejskiego po karczmę, sklep, szkołę i areszt gminny. W zabudowaniach pokoszarowych miała swa siedzibę straż pożarna.) Były one parterowe, jako znisz-czone i „szpecące miasto” zostały rozebrane po II wojnie światowej. Ratusz znajduje się na środku rynku. Jest murowany, piętrowy, podpiwniczony, na osi środkowej ele-wacji znajduje się czworoboczna wieża, w górnej partii o ściętych narożach, podzie-lona lizenami i zwieńczona gzymsem wspartym na kroksztynach. W wieży od frontu dwa okna (prostokątne, ponad którym okulus), po bokach tylko okulusy. Ponad wejściem w dolnej partii zryzalitowanej wieży, arkada z dwoma ostrołukowymi oknami, powyżej jej otwór okienny. Pomiędzy otworem wejściowym a arkadą tarcza herbowa z herbem miasta – Odrowąż. Ponadto elewację frontową tak jak pozostałe elewacje obok rytmiki okien zdobi gzyms podokapowy. Dachy: nad korpusem czterospadowy, nad wieżą wysoki dwuspadowy z przyczółkami przyczółkami lukarną. We wnętrzu zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami w piwnicach i na parterze. Na terenie miasta wybudowano po wojnie w 1957 r. Powiatowy Dom Kultury o ciekawej, socrealistycznej architekturze. Do chwili obecnej na terenie miasta istnieją jeszcze następujące o wartości zabytkowej bądź historycznej obiekty użyteczności publicznej: wybudowana w końcu XIX w szkoła, karczma ze sklepem z terenu dawnego Przedmieścia Sędziszowskiego, omówiony wcześniej Dom Parafialny, parterowy budynek po dawnych koszarach wybudowanych przez hr. Starzeńskiego przy ul. Wesołej ( murowany, o elewacjach zdobionych płycinami), budynek mieszkalny kolejowy (piętrowy, murowany, zdobiony skromnym detalem architektonicznym),apteka.
7.2.4 ZABUDOWA MIESZKALNA
Istniejąca murowana zabudowa mieszkalna jest zarówno parterowa jak i jed-nopiętrowa, zwrócona kalenicą do ulicy, o różnej szerokości,przeważnie węższa przy rynku, szersza w ulicach bocznych, zdobiona skromnym detalem architektonicznym w postaci opasek okiennych, gzymsów, niekiedy podopapników. (Np.domy: Rynek4, 5,6, 11-12; 3-go Maja 4,31, szereg budynków przy ul. Jana Pawła II – Świetność szczególności nr1, 3, 9,11,13) Niektóre Świetność obiektów mają nawet trzykondygnacyjne piwnice ( Rynek11-12, był on pierwotnie karczmą). Zachowana zabudowa drewniana posiada tradycyjną bryłę Świetność ukształtowanie wnętrza. Jest parterowa, zwrócona kalenicą do ulicy, z dachami dwuspadowymi (niegdyś czterospadowymi), zrębowa, szalowana, niekiedy końcówki zrębu szalowane na wzór pilastrów na łączenie belek imitujące murowane lizany (np. dom nr 57 przy ul. Jana Pawła II oraz przeniesiony do skansenu w Kolbuszowej dom z ul. 3 Maja). Zachowały się jeszcze fragmenty pierzei ulic zabudowane drewnianymi domami (np. ul. Garncarska, 3 Maja) 7.2.5 PARK Świetność dawnego założenia ogrodowego, przy pałacu Potockich z początku XVIII w. w Sędziszowie, odzwierciedla mapa katastralna z 1849 r. Od traktu cesarskiego, w kierunku północnym, rozciągają się ogrody o różnym przeznaczeniu. W Inwentarzu Ekonomicznym Dóbr Miasta Sędziszowa z 1831 r. znajduje się zapis dotyczący rozplanowania ogrodu; „... w którym kwatery na Pola podzielone, Szpaler grabowy oraz ulice Agrestu, Pożeczek zrobione kwatery od siebie oddzielające, przy tym Drzewa trochę owocowego, to Śliwek, Jabłek, Wiśni lecz w nienajlepszym po-rządku utrzymany, dlatego nie jest bardzo pożyteczny”. Od strony Dziedzińca i od Budynków plebańskich ogrodzony Sztachetami. W tymże Ogrodzie jest Oranże-ryia Nr 2” Opis ten odpowiadałby dwom pierwszym polom, będącym ogrodami użytko-wymi. Na południe od tych kwater położony jest, uwidoczniony na katastrze, park w stylu angielskim, o układzie swobodnie biegnących ścieżek, zakreślających owalne wnętrza, obsadzone drzewami liściastymi i iglastymi. Od wschodu park graniczy z pałacem, o rzucie czworoboku. Na wschód od pałacu, ciągnęły się stawy (trzy), pomiędzy nimi, przez groblę prowadzi jedna z dwóch dróg dojazdowych do pałacu, od gościńca cesarskiego. Ostatni, najmniejszy staw usytuowany jest za ogrodem użytkowym. Ogrody od zachodu dochodziły do zabudowań plebańskich. Założenie ogrodowe przy pałacu powstawało wraz z budowlą pałacową i było z czasem wzbogacone. Kolejne zmiany właścicieli dóbr sędziszowskich w ciągu drugiej połowy XVIII i w XIX w., odbijały się ujemnie na zespole pałacowo-ogrodowym w Sędziszowie. W 1921 r. właścicielem pałacu został Walenty Bąk, u którego Zofia Tarnowska zaciągnęła, pod zastaw obiektu, pożyczkę w wysokości 400 tys. złotych, której nie zwróciła. W chwili obecnej dawne założenie ogrodowe nie istnieje. Uległo ono znisz-czeniu jeszcze w okresie międzywojennym, wówczas wycięto drzewa. Do niedawna w terenie są mało czytelne ślady po stawie i grobli, ostatnio obszar ten zabudowany został prawie w całości osiedlem domków jednorodzinnych. Trzeba tu zaznaczyć, że w początku wieku XX na terenie parku odbywały się różnorakie uroczystości patriotyczne, m.in. obchody rocznicy zwycięstwa pod Grun-waldem. Po przeciwnej stronie gościńca, zlokalizowany był ośrodek gospodarczy, do którego prowadziła aleja obsadzona drzewami, zachowana z wtórnymi nasadzenia-mi; okazałymi jesionami. Zabytkowa aleja – ul. 1000 lecia – jest znaczącym elemen-tem krajobrazu miejskiego i konieczne jest prowadzenie prac pielęgnacyjnych, celem utrzymania starodrzewia.
7.3 CMENTARZE NA TERENIE SĘDZISZOWA MŁP.
Najstarsze cmentarze były zakładane przy kościołach. Prawo do pochówków w kościele, krypcie, miało tylko wyższe duchowieństwo, fundatorzy, książęta, ryce-rze, zgodnie z postanowieniem z 1059 roku, synodu rzymskiego. Cmentarze przykościelne Były nieodłącznym elementem założenia budowli kościelnej, wobec której pełniły rodzaj przedłużenia przestrzeni sakralnej. Powierzchnia tych cmentarzy była ograniczona, groby były ziemne, pozbawione trwałych elementów architektonicznych, zieleni. Ze względu na nieduży teren przy kościele, były one kopane w różnych kierunkach, wielokrotnie przekopywane, celem wykorzystania każdego wolnego miejsca. Dopiero dekret wydany w 1783 r. Przez cesarza Józefa II, nakazał zamknięcie wszystkich cmentarzy przykościelnych i lokalizowanie ich poza terenami zabudowa-nymi. Decyzja ta nie od razu została wprowadzona w życie z powodu niechęci wśród ludności. Większość nowych cmentarzy, tzw. zamiejskich, pochodzi z początku XIX w. Analogiczna sytuacja była w Sędziszowie; pierwotny cmentarz usytuowany był przy kościele parafialnym, obecny pochodzi z początku XIX w. Mapa katastralna Sędziszowa z 1849 r. Pokazuje jego nową lokalizację wraz z istniejącą kaplicą cmentarną, zbudowaną w 1841 r. Przed 1932 r. cmentarz ogro-dzony był żywopłotem od frontu i częściowo od strony wschodniej, rosły na nim wówczas drzewa. W tym roku ogrodzono go drutem kolczastym (prowizorycznie) i zasadzono żywopłot wokół. W 1949 r. ogrodzono front cmentarza „ozdobnym płotem żelaznym”, a w 1050 r. wybudowano murowaną kostnicę. Prace przy dalszym ogrodzeniu kontynuowano w 1957 r., został ogrodzony płotem żelaznym i siatką Położony jest na południe od kościoła, poza zabudowaniami, od wschodu graniczy z ogrodem O.O. Kapucynów. Najstarsze nagrobki znajdują się w pobliżu kaplicy. Do chwili obecnej zachowało się kilkanaście pomników z drugiej połowy XIX w., reprezentujących różne formy, np. nagrobek rodziny Walgerów z 1883 r., w kształcie edikuli – kapliczka wsparta na kolumnach, wewnątrz rzeźba, nagrobek Z. Sędzielowskiej zmarłej w 1887 r. – na cokole ustawiona urwana kolumna, z przerzuconym wiankiem. Kolumna symbolizuje przerwane śmiercią życie. Pomnik otacza dekoracyjne metalowe ogrodzenie. Na szczególną uwagę zasługuje nagrobek Ksawerego Preka, zmarłego w 1863 r., (głuchoniemego malarza, autora książki „Czasy i ludzie”- w charakterze pamiętnika tego okresu, z jego ilustracjami, właściciela dworu w pobliskim Sielcu), na kilkustopniowej podstawie umieszczony cokół, zakończony akroterionami, na nim obelisk zwieńczony kamiennym krzyżem, na ścianie frontowej tablica inskrypcyjna, powyżej herb rodzinny. Zachowały się też pomniki o charakterze architektonicznym – na postumencie kilkustopniowym ustawiony prostopadłościan z tablicą inskrypcyjną, przykryty daszkiem dwuspadowym lub zamknięty – półkoliście, zwieńczony krzyżem lub rzeźbą figuralną z przedstawieniem Matki Boskiej, Chrystusa. Zachowało się kilka żeliwnych krzyży, pochodzących z końca XIX w., osadzo-nych w kamiennym cokole. Krzyże są różnorodne i ażurowe, pokryte dekoracyjną ornamentyką. Były bardzo popularne w tym czasie. Wydawane katalogi oferowały bogaty zestaw krzyży, latarni, ogrodzeń. Na sędziszowskim cmentarzu pochowani zostali powstańcy styczniowi: W. Jabłonkowski, A. Smoleński-Zagłoba, E. Chmielowski i W. Lasotki. Do chwili obecnej zachował się nagrobek Władysława Jabłonkowskiego, syna Alojzego, właściciela pobliskiej Olchowej i powstańca listopadowego. Najstarszym zachowanym pomnikiem jest nagrobek Katarzyny z Trzecieskich – Jabłonkowskiej, (żony Alojzego i matki Władysława), zmarłej w 1859 r. W zachodniej części cmentarza znajduje się kwatera żołnierzy z I wojny światowe. Obecny wygląd cmentarza zdominowały bezstylowe nagrobki, w większości z lastrica i metalowe krzyże, wykonywane seryjnie, zmieniające charakter i klimat dawnej nekropolii. Na południowy zachód od rynku, przy ulicy Szkarpowej, położony jest cmen-tarz żydowski, zwany potocznie kirkutem lub okopiskiem. Założony został w XVI w. W czasie II wojny światowej zniszczono macewy. W 1942 r. Rozstrzelano tutaj 400 Żydów (chorych i kalek) z sędziszowskiego getta, pochodzących z okolicznych miejscowości, też z Ropczyc i Wielopola Skrzyńskiego. W części południowej, przy ogrodzeniu znajduje się pomnik upamiętniający wyżej wymienione zdarzenie oraz mogiła ziemna. W 1988 r. staraniem Żydów pochodzą-cych z Sędziszowa, cmentarz został ogrodzony, oczyszczony z krzaków. W trakcie prac porządkowych znaleziono kilka fragmentów rozbitych macew. Końcem lat 90- tych XX w. na cmentarzu zbudowano ohel. Cmentarz jest zamknięty do celów grze-balnych.
8. WYTYCZNE I POSTULATY KONSERWATORSKIE MIASTA SĘDZISZOWA MŁP
.
Zakres ochrony konserwatorskiej. Ochroną konserwatorską na terenie miasta Sędziszów Młp. należy objąć wszystkie elementy charakterystyczne dla zespołów zabudowy wsi i związanych z nimi elementów krajobrazu naturalnego, a w tym: zachowane zabytkowe zespoły kościelne, zachowany zabytkowy pałac i zespół folwarczny, układ urbanistyczny miasta, krajobraz kulturowy (w tym charakter zabudowy) i elementy dopełniające go, tj. kapliczki, figury, pomniki, cmentarze, stanowiska archeologiczne, elementy krajobrazu naturalnego, punkty i ciągi widokowe. W związku z tym wyznacza się na terenie miasta Sędziszów Młp. następujące rodzaje stref ochrony konserwatorskiej: A - strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej B - strefa ochrony zachowanych elementów zabytkowych K - strefa ochrony krajobrazu kulturowego OW - strefa reliktów archeologicznych punkty i ciągi widokowe Ochroną konserwatorską obejmuje się również obiekty ujęte w załączonym wykazie zabytków architektury gminy Sędziszów Młp.; cmentarze, tereny z punktami i ciągami widokowymi, układy ruralistyczne oraz stanowiska archeologiczne (zakres ochrony ostatnich określono oddzielnie). Ponadto w rozdziale niniejszym określa się zasady postępowania wobec zabudowy dysharmonizującej z otoczeniem. Utrzymanie obiektu zabytkowego w należytym stanie wynika z przepisów ustawy o ochronie dóbr kultury (tekst jednolity Dz. U. z 1999 r., Nr 98, poz. 1150). Opracowanie niniejszych wytycznych oparto na opracowaniu Michała Witwickiego „Strefy ochrony konserwatorskiej” zawarte w „Wiadomościach Konserwatorskich” Nr 3/26/X/1993 r. Ochronie konserwatorskiej podlegają również widoki na zespoły zabytkowe i pojedyncze zabytki. W związku z tym istnieje w niektórych przypadkach koniecz-ność wyłączenia niektórych terenów z możliwości zainwestowania nowymi obiektami (głównie z obwodnicy miejskiej). Także wartości niematerialne kultury, np. historyczne nazwy miejscowości, przysiółków, pól, rzek itp. podlegają ochronie konserwatorskiej, itp. VIII/1 STREFA „A” - ŚCISŁEJ OCHRONY KONSERWATORSKIEJ
Strefa „A” ścisłej ochrony konserwatorskiej obejmuje historyczny układ urbani-styczny Sędziszowa, zamknięty rysującym się reliktowo obrysem dawnych obwało-wań miejskich od północy, zachodu i południa. W granicach strefy znajdują się poło-żone po wschodniej stronie rynku zespoły kościoła parafialnego i klasztoru OO. Kapucynów. Ochronie konserwatorskiej podlegają: plac rynkowy z ratuszem, ulice z niego wychodzące oraz znajdujące się na zapleczu działek przyrynkowych, zachowana historyczna zabudowa mieszczańska oraz obiekty sakralne, mury okalające zespoły kościelne, relikty obwałowań (ul. Szkarpowa, Kościuszki, Piekarska) oraz pomnikowe zadrzewienie (głównie zlokalizowane przy kościele parafialnym, plebani i zespole klasztornym. Ochronie podlega też istniejąca zieleń wzdłuż ciągów komunikacyjnych. Kon-troli wymaga istniejąca zieleń na Rynku poprzez zachowanie jej dotychczasowej ilości, wielkości i różnorodności gatunków. Wskazane jest ograniczenie dotychczasowej ilości zieleni (szczególnie w pobliżu ratusza). Wszelka działalność dotycząca istniejącej na tym obszarze zabudowy (zarów-no historycznej jak i współczesnej) podporządkowana jest wymogom konserwator-skim, określonym przez służbę konserwatorską. Wskazane jest stopniowe poddawanie (w ramach remontów) rewitalizacji hi-storycznej zabudowy, która utraciła w przeszłości cechy zabytkowe. Działania te winny być podejmowane w oparciu o wytyczne konserwatorskie. Podobnymi działaniami należy objąć współczesną zabudowę niezharmonizo-waną z zabytkowym otoczeniem (dotyczy to w szczególności proporcji bryły, formy i pokrycia dachów, wielkości otworów okiennych i drzwiowych, aranżacji stylowej wi-tryn sklepowych). W obiekcie rynku i jego otoczenia należy utrzymać zachowane do chwili obecnej historyczne podziały działek lokacyjnych (widoczne częściowo w pierzei zachodniej i południowej Rynku). Postuluje się odtworzenie zatartych podziałów poprzez odpowiednią aranżację istniejącej zabudowy oraz poprzez uzupełnienie brakującej zabudowy. Działania te wymagają kompleksowego opracowania projektowego, uzgodnionego ze służbą konserwatorską. Jako pokrycia dachów budynków stosować dachówkę ceramiczną lub inny materiał ją imitujący fakturą i kolorem. W strefie tej wszelkie prace ziemne prowadzić pod nadzorem archeologicz-nym, a w szczególności o obrębie dawnych wałów ziemnych. Szczególnej ochronie konserwatorskiej podlegają obiekty wpisane do rejestru zabytków, wymienione w załączniku nr 1 do studium tj. zespół kościoła parafialnego, zespół klasztorny OO. Kapucynów oraz XVII wieczny ratusz, pełniące rolę głównych dominant miejskich oraz zabudowa miejska (dwa domy w zachodniej pierzei rynku). Wobec obiektów wpisanych do rejestru zabytków należy stosować przepisy ustawy o ochronie dóbr kultury.
VIII/2 STREFA „B” - OCHRONY KONSERWATORSKIEJ ZACHOWANYCH ELEMENTÓW ZABYTKOWYCH
Strefa ta obejmuje tereny z zachowaną zabytkową zabudową o dużych warto-ściach kulturowych. W strefie tej obowiązuje wymóg zachowania istniejących elementów o wartościach kulturowych i dostosowania nowej zabudowy do historycznej kompo-zycji. Działalność w tej strefie podporządkowana jest wymogom konserwatorskim. 1. B – 1 strefa ta obejmuje teren: 1) części ul. Wesołej oraz ul. Jana Pawła II, 2) ul. 3 Maja wokół historycznego układu urbanistycznego (objętego strefą „A” ochrony konserwatorskiej) oraz teren wzdłuż głównego traktu z przylegającymi do nich sąsiednimi działkami i tworzącą luźne pierzeje uliczne zabudową mieszkalną, gospodarczą i usługową; drewnianą i murowaną. Zabudowa ta, zróżnicowana czasem powstania (od pierwszej połowy XIX w. po czasy współczesne), w przeważającej większości o charakterze tradycyjnym, two-rzy wraz z istniejącą zielenią charakter przedmieścia Sędziszowa, związanego z głównym traktem Galicji. Ochronie konserwatorskiej podlegają znajdujące się na terenie tej strefy obiekty zabytkowe, które nie mogą być rozbierane, a ich ewentualny remont winien być uzgodniony ze służbą konserwatorską. W strefie tej położony jest dom nr 49 przy ul. 3 Maja (murowany, wpisany do rejestru zabytków), Dom Kultury, zespół młyna spalinowego (nr 35), drewniany dom ze stodołą nr 45, oraz jedne z najstarszych budynków mieszkalnych miasta: murowany dom nr 31 i drewniany nr 33, też przy ul. 3 Maja. Aby zachować specyficzny mikroklimat ulicy wskazane jest, aby nowa zabu-dowa lokalizowana była na wolnych, dużych działkach i posiadała tradycyjny charakter oraz małą kubaturę. Jej architektura winna być dostosowana do zabudowy historycznej m.in. poprzez wysokość (wskazana parterowa) i symetryczny dach o tradycyjnym kształcie. Zaleca się, aby powstała w ostatnich dwu dziesięcioleciach zabudowa, która nie komponuje się z budynkami historycznymi, była dostosowana do charakteru tra-dycyjnego. Ochronie konserwatorskiej podlegają też cmentarze (tak katolicki jak i żydowski z kaplicą, ohelem, zabytkowymi nagrobkami i zadrzewieniem). Ponadto w strefie tej podlega też ochronie konserwatorskiej położony na płn.-wsch. Od terenu zespołu kościelnego dawnego pałacu zw. Pałacem (wpisanego do rejestru zabytków) oraz zespół folwarczny z prowadzącą doń aleją (ul. 1000-Lecia) oraz stawem podworskim, zw. Skrzyńczyna. Wszelka działalność inwestycyjna w tej strefie podlega wymogom konserwa-torskim określonym przez służbą konserwatorską, natomiast wobec obiektów wpisa-nych do rejestru zabytków należy stosować przepisy ustawy o ochronie dóbr kultury. Istniejące w tej strefie obiekty zabytkowe należy zachować i remontować. 2. B – 2 obejmuje teren dawnego zespołu folwarcznego „Księżomost”, w której należy zachować obiekty zabytkowe, starodrzew oraz ukształtowanie terenu. Wszelka działalność inwestycyjna w tej strefie podlega wymogom konserwa-torskim. Istniejące na tym terenie obiekty zabytkowe powinny być remontowane.
VIII/3 STREFA „K” - OCHRONY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
Strefa ta obejmuje obszary bezpośrednio związane z układem historycznym miasta, znajdujące się w jego otoczeniu. Działalność konserwatorska w tej strefie winna zmierzać do zachowania bądź częściowego odtworzenia istniejącej struktury historycznej. W strefie tej należy uni-kać lokalizacji obiektów dysharmonizujących, o dużej kubaturze, należy dążyć do zmiany wyglądu architektury obiektów szpecących poprzez ich przebudowę i odpowiednią aranżację ich elewacji. Znajdujących się w tej strefie punktów i ciągów widokowych na obiekty zabyt-kowe oraz zabudowę miejską nie należy zabudowywać. Wszelka działalność inwe-stycyjna w ich zasięgu podlega wymogom konserwatorskim. Obowiązuje zakaz za-budowy ciągu widokowego na zabudowę miejską, położonego wzdłuż obwodnicy trasy międzynarodowej nr 4, położonej po południowej stronie miasta. Należy za-chować istniejące zadrzewienia (głównie przy głównych ulicach oraz nadrzeczne) oraz ukształtowanie terenu; koryta rzek i cieków wodnych należy pozostawić w stanie naturalnym.
VIII/4 STREFA „OW” – OBSERWACJI ARCHEOLOGICZNEJ
Strefa ta obejmuje teren historycznej lokalizacji średniowiecznego miasta Sę-dziszów Małopolski wraz z reliktami dawnych ziemnych obwałowań obronnych wzdłuż ulic: Piekarskiej, Szkarpowej i Kościuszki. W strefie tej wszelkie prace ziemne należy poprzedzić obserwacją archeolo-giczną, prowadzoną przez archeologa. Należy zachować relikty wałów ziemnych nie niwelując skarp przy wymienionych wyżej ulicach.
VIII/5 PUNKTY I CIĄGI WIDOKOWE
Ustala się 15 punktów, osi i ciągów widokowych. W ich zasięgu nie należy wprowadzać nowej zabudowy poza istniejącym zainwestowaniem oraz nasadzeń wysokimi drzewami i krzewami, mogącymi przesłonić wgląd na zabytkowe obszary i obiekty. Poza obszarem już zainwestowanym na dalszym planie widokowym wyjątko-wo dopuszcza się możliwość lokalizacji obiektów parterowych, o małej kubaturze, z dachami tradycyjnymi 2- lub 4 – spadowymi, symetrycznymi, pokrytymi dachówką ceramiczną lub materiałami dachówko podobnymi, po opracowaniu analizy widoko-wej terenu, która wskaże taką możliwość, zaakceptowanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Na terenie zasięgu niektórych punktów i ciągów widokowych obowiązuje obligatoryjny zakaz lokalizacji nowych inwestycji. Są to punkty i ciągi widokowe na zabudowę miejską Sędziszowa Małopolskie-go głównie z trasy obwodnicy. Ten warunek konserwatorski określono dodatkowo przy każdym punkcie i ciągu widokowym, w którym obowiązuje. Ustala się następujące punkty i ciągi widokowe: 1) Ciąg widokowy linii kolejowej na panoramę miejską Sędziszowa Młp. (w szczególności na dominanty: zespół klasztorny Kapucynów, kościół parafialny, ratusz). 2) Ciąg widokowy na panoramę miejską Sędziszowa Młp. z drogi E-4 (m. in. domi-nanty – ratusz i zespół klasztorny oo. Kapucynów) – obowiązuje zakaz jej zabu-dowy. 3) Ciąg widokowy z ul. Wesołej na kościół parafialny i park w Górze Ropczyckiej – nie wskazana zabudowa. 4) Ciąg widokowy z linii kolejowej na zespół dworski w Księżomoście. 5) Ciąg widokowy z drogi E-4 na zespół dworski w Księżomoście. 6) Ciąg widokowy z ul. Księżomost (od skrzyżowania z torami kolejowymi) na zespół dworski. 7) Ciąg widokowy spod cmentarza na zespół klasztorny oo. Kapucynów (od skrzy-żowania z ul. Maciąga do ul. Warzywnej) – zakaz zabudowy. 8) Punkt widokowy spod stawu folwarcznego na zespół klasztorny o kościół para-fialny – zakaz zabudowy. 9) Ciąg widokowy na zespół dworsko – parkowy w Górze Ropczyckiej z ul. Połu-dniowej. 10) Punkt widokowy z ul. Kościuszki na zespół klasztorny. 11) Punkt widokowy z ul. Kościuszki na ratusz. 12) Punkt widokowy z ul. 3 Maja (koło mostu na rzece Budzisz) na fasadę kościoła parafialnego oraz zabudowę ulicy. 13) Punkt widokowy z ul. Piekarskiej na kościół parafialny oraz zaplecze zabudowy Rynkowej (płn. pierzei). 14) Ciąg widokowy na zespół kościoła parafialnego z ul. Zamkniętej. 15) Punkt widokowy z ul. Sportowej na zabudowę miasta i ratusz – zakaz zabudowy.
VIII/6 OBIEKTY DYSHARMONIZUJĄCE Z OTOCZENIEM
Na terenie miasta, w jej poszczególnych miejscowościach zarówno na obsza-rach objętych ochroną konserwatorską, jak i na pozostałych terenach powstało w ostatnich 30 – stu latach wiele obiektów dysharmonizujących z dotychczasową, tra-dycyjną architekturą, nie wkomponowanych w otaczający je krajobraz kulturowy i naturalny. Zasady postępowania z takimi budowlami położonymi w strefach ochrony konserwatorskiej określono przy ustalaniu wytycznych konserwatorskich w nich obowiązujących. Architektura pozostałych obiektów winna być tak skorygowana w czasie naj-bliższego remontu, aby dostosować ją do tradycyjnych rozwiązań (m.in. poprzez przykrycie ich symetrycznymi dachami połaciowymi, zastosowanie odpowiedniego detalu architektonicznego, podziału elewacji i odpowiedniej jej kolorystyki). W przypadku, gdy taka korekta jest niemożliwa do wykonania (istniejący, nietrady-cyjny dach, zbyt duża kubatura) należy zasłonić je wysoką zielenią.
VIII/7 CMENTARZE
Cmentarze są miejscem spoczynku osób bliskich i zasłużonych. Posiadają wartości artystyczne, historyczne i przyrodnicze. Są pod opieką prawną państwa i kościoła ze względu na ich zabytkowy charakter. Obowiązująca ustawa o ochronie dóbr kultury z 15 lutego 1962 r., z późniejszymi zmianami, wymienia cmentarze w jednym rzędzie z innymi dziełami budownictwa, urbanistyki i architektury, jako przedmioty ochrony (art. 5 pkt 1). W związku z powyższym administratorzy nekropolii powinni szczególną uwagę zwracać aby: nowych miejsc grzebalnych nie pozyskiwano kosztem likwidacji starych nagrobków, należy dążyć do zachowania dawnego układu przestrzennego oraz har-monijnego powiązania starej części cmentarza z nową, zabezpieczyć przed zniszczeniem zabytkowe nagrobki, tzw. „niczyje”, po-zbawione opieki i podjąć prace konserwatorskie przy nagrobkach zabyt-kowych w uzgodnieniu ze służbą konserwatorską, prowadzić bieżącą pielęgnację starodrzewia, stanowiącego oprawę dla nagrobków, na cmentarzu żydowskim należy co roku przeprowadzać prace porządko-we, dotyczące koszenia trawy, usuwania samosiejek.
9. ZAKOŃCZENIE
„Studium wartości kulturowych gminy” zostało opracowane w celu uwzględ-nienia zagadnień dotyczących ochrony wartości kulturowych poszczególnych miej-scowości, wchodzących w skład miasta, przez „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Sędziszów Młp.”, a w dalszej kolejności przez miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Pozwoli to w przyszłości prawidłowo chronić przez samorząd gminny, miesz-kańców oraz różne instytucje układ przestrzenny wraz z zabudową, w szczególności istniejące zespoły i obiekty zabytkowe oraz prawidłowo kształtować jego krajobraz kulturowy. Niniejsze Studium ukazuje wszystkie elementy środowiska kulturowego miasta i wskazuje możliwości ich ochrony. Pomimo małych środków przeznaczonych na opracowanie studium pokazuje ono bogatą historię miejscowości i jej dziedzictwo kulturowe; które pozwoli w przyszłości na ugruntowanie się tożsamości kulturowej u mieszczan sędziszow-skich (zarówno „zasiedziałych” jak i „przybyłych”). Na terenie gminy daje się zauważyć ciągłość zamieszkania przez rody, które odegrały w jej przeszłości pewną rolę, np. Szparowie – wybrańcy ze Szkodnej; Mal-scy – sołtysi w sąsiadującej z Górą Ropczycką Gnojnicy; Rymułtowie – sołtysi w Borku Wielkim; Duninowie – właściciele Będziemyśla i Ksieżomostu itp. Zauważa się, że pomimo wzrastającego zainteresowania przeszłością i chęcią poznania historii, zarówno miejscowości, jak i własnej rodziny, obiekty zabytkowe – będące częścią miejscowej kultury, są niekiedy zaniedbane i nieremontowane od lat (np. pałac). Nie zauważa się promocji Sędziszowa Młp. na zewnątrz z wykorzystaniem istniejących na jej terenie zabytków. Występuje tez tendencja do likwidacji dawnej zabudowy (zarówno mieszkalnej jak i gospodarczej), a w szczególności drewnianej, która z racji zużycia materiału jest wyburzana, a na jej miejscu buduje się nowe obiekty, niekiedy niedostosowane do charakteru zabudowy miasteczka. Występuje też tendencja obudowy nowymi budynkami obiektów zabytkowych (np. pałacu zw. koszarami), bez myślenia o zachowane wokół nich wolnej przestrzeni, umożliwiającej w przyszłości ich remont lub odbudowę i adaptację np.. na cele turystyczne, skazując ich tym samym na „śmierć techniczną”. W czasie prowadzenia penetracji terenowej zauważono trzy orientacje miesz-kańców wobec obiektów zabytkowych (bądź tradycyjnych): przywiązanie, (głównie ze strony osób starszych, równoważące, z racji wieku, z brakiem środków finansowych sił do ich remontowania); niechęć, a często wrogość (głównie ze strony osób młodych), którzy chcieliby te obiekty rozebrać, a na ich miejscu wystawić nowe, współczesne lub całkowicie je przebudować oraz obojętność. Postawy takie szokują ze względu na istniejącą w mieście tradycję istnienia od lat powojennych do końca 1977 r., średnia szkołę plastyczną, mającą stosunkowo duże oddziaływanie na mieszkańców. Istniejące walory zabytkowe miasta, choć rozpoznane, lecz nie rozpropago-wane, mogłyby się stać siłą przyciągającą turystów nawet tzw. „weekendowych”. O możliwości ich wykorzystania w celu promocji miasta powinni mieć świa-domość zarówno samorząd jak i właściciele zabytków.
10. BIBLIOGRAFIA
11. BIBLIOGRAFIA - KWERENDA NEGATYWNA
12. ŹRÓDŁA
1. Akta spadkowe po Mariannie Charzewskiej dot. dziedziczenia dóbr Sędziszo-wa, 1839 – 1849, Ap w Rzeszowie, sygn. 101. 2. Aleja 1000 – Lecia w Sędziszowie Młp. Ewidencja zieleni, wyk. J. Helman, W. Wolano, 1985, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7188. 3. Dokumentacja Archeologicznego Zdjęcia Polski (obszary z terenu gminy), Ar-chiwum SOZ Rzeszów oraz Muzeum Okręgowe w Rzeszowie. 4. Dokumentacja konserwatorska kamiennych tablic na cmentarzu żydowskim w Sędziszowie Młp., opr. R. Dawidziak, 1987, arch. SOZ rzeszów, sygn. 7688 5. Dom, ul. 3 Maja 14 w Sędziszowie Młp. Inwentaryzacja architektoniczno – konserwatorska, wyk. J. Kosiorowski, 1989, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7916, 7947. 6. Domy, ul. 3 Maja 14 i 16 w Sędziszowie Młp. Dokumentacja fotograficzna, wyk. A.Krzysaj, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7945. 7. Dom, ul. 3 Maja 37 w Sędziszowie Młp.( ob. w skansenie w Kolbuszowej). In-wentaryzacja architektoniczno – konserwatorska, wyk. J. Krużel, 1987, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7617 8. Ekspertyza dot. stanu technicznego konstrukcji dachu i stropów w skrzydle północno – wschodnim klasztoru OO. Kapucynów w Sędziszowie Młp., opr. M. Czapliski, 1985, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7024. 9. Dom. Rynek 12 w Sędziszowie Młp. Inwentaryzacja architektoniczno – kon-serwatorska, opr. W. Gorczak, 1990, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 8231. 10. ks. J. Granicki, Zarys historii parafii rzymsko – katolickiej w Sędziszowie Młp., msp. około 1930 r., Archiwum Parafialne w Sędziszowie Młp., brak sygnatury. 11. Inwentaryzacja przyrodnicza gminy Sędziszów Młp. 12. Inwentarz do grupy zespołów akta gmin powiatu dębickiego 1933 – 1954 (ze wstępem dotyczącym podziału administracyjnego), Archiwum Państwowe w Rzeszowie. 13. Inwentarz Starostwa Powiatowego w Ropczycach z lat 1919 – 1937, opr. C. Mierzwa, Archiwum Państwowe w Rzeszowie. 14. Katalog zabytków sztuki, woj. rzeszowskie, pow. Rzeszów, opr. A. Fischinger, P. Krakowski, msp. archiwum SOZ Rzeszów. 15. Karty ewidencyjne zabytków architektury do niektórych obiektów z miejscowo-ści Sędziszów Młp., arch. SOZ Rzeszów. 16. Kronika parafialna kościoła w Sędziszowie Młp. rkp. arch. parafialne w Sędziszowie Młp., brak sygnatury. 17. Materiały do monografii powiatu ropczyckiego. Cz. 1 – 4, lata 1931 – 34, Ar-chiwum Państwowe w Rzeszowie, nr zespołu 950, sygn. 15 – 18. 18. Opis powiatu szacunkowego Ropczyckiego z 1872, Archiwum Państwowe w Rzeszowie, zespół 1025, sygn. 2. 19. Pałac Michała Potockiego (tzw. koszary) w Sędziszowie Młp. Dokumentacja naukowo – historyczna, opr. A. Czajkowska – Ważny, 1986, arch. Soz Rze-szów, sygn. 7350. 20. Pałac Michała Potockiego (tzw. koszary) w Sędziszowie Młp. Inwentaryzacja architektoniczno – konserwatorska, opr. U. Pomianek, 1985, arch. SOZ Rze-szów, sygn. 7085. 21. Pałac Michała Potockiego (tzw. koszary) w Sędziszowie Młp. Inwentaryzacja fotograficzna, fot. J. Salomon, 1985, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7026. 22. Projekt budowy ohelu na cmentarzu żydowskim w Sędziszowie Młp., arch. SOZ Rzeszów, sygn. 9877. 23. Projekt techniczny ogrodzenia kościoła parafialnego i dzwonnicy w Sędziszo-wie Młp., opr. W. Bantel, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 2936. 24. Projekt techniczny rozbudowy plebani i wikarówki w Sędziszowie Młp.,opr. H. Modrakowski, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7745. 25. Ratusz w Sędziszowie Młp. Badania tynków i warstw polichromii, opr. J. Ste-ciński arch. SOZ Rzeszów, sygn. 2910. 26. Ratusz w Sędziszowie Młp. Dokumentacja fotograficzna, 1985 arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7609. 27. Ratusz w Sędziszowie Młp. Inwentaryzacja, wyk. B. Kontrabecki, 1968, arch. SOZ Rzeszów, sygn. 7419. 28. Rys historyczny podziałów administracyjnych, państwowych i kościelnych Polski południowo – wschodniej. Dokumentacja historyczna, opr. Z. Bieńkowska, T. Piekarz, Jarosław 1991, msp. archiwum SOZ Rzeszów, nr inw. 8372. 29. Sprawozdania z nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi dot. budo-wy stacji trafo, sieci s/n i kanalizacji, opr. A. Lubelczyk, 1997, msp, archiwum SOZ Rzeszów, sygn. 9990. 30. Sprawozdania miesięczne zarządu nieruchomości w Sędziszowie (Administracja majątków opuszczonych), AP w Rzeszowie, sygn. 33 31. Sprawy ogólno – gospodarcze (Materiały statystyczne dot. miasta Sędziszowa) 1945, AP w Rzeszowie, sygn. 28 32. Sprawy przejęcia mienia na rzecz samorządu terytorialnego, AP w Rzeszowie. 33. Statystyka majątków ziemskich z powiatu ropczyckiego, 1936, Archiwum Pań-stwowe w Rzeszowie, nr zesp. 950, sygn. 22. 34. Szczęsny Kazimierz z Potoka na Podhajcach Potocki Wojewoda Krakowski przepisuje porządek dla cechu szewców miasta Sędziszowa. 1685 r., AP w Rzeszowie, sygn. 1. 35. Szczęsny Kazimierz z Potoka na Podhajcach Potocki Wojewoda Krakowski przepisuje prawa dla cechu szewców m. Sędziszowa, AP w Rzeszowie, sygn. 2. 36. Wykaz gmin i gromad województwa rzeszowskiego 1946, msp. Archiwum Państwowe w Rzeszowie, nr zespołu 36, sygn. 132. 37. Zbiór szczątków zespołów spółdzielni mleczarskich powiatu ropczyckiego, Archiwum Państwowe w Rzeszowie, nr zesp. 64. 38. Zarząd Miejski w Sędziszowie. Sprawy ogólno – administracyjne, 1945 – 46, AP w Rzeszowie, sygn. 35.
13. ZAŁĄCZNIKI
1. Ratusz – nr rej. 378 z dnia 3 września 1968 r. 2. Dom, ul. 3 Maja 44 (ob. 49) – nr rej. A – 736 z dnia 31 października 1973 r. 3.
Zespół klasztorny OO. Kapucynów – nr rej. A – 985 z dnia 12 października 1976 r. 4. Kościół parafialny – nr rej. A – 1037 z dnia 3
sierpnia 1979 r. 5. Pałac Michała Potockiego tzw. koszary – nr rej. A – 1213 z dnia 23 marca 1990 r. 6. Dom, Rynek 11 i 12 – nr
rej. A- 1215 z dnia 23 marca 1990 r.
13.2 SPIS ZABYTKÓW ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA MIASTA SĘDZISZOWA MAŁOPOLSKIEGO UKŁAD URBANISTYCZNY MIASTA, 1483 - XIXW.
1. ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO P.W. NARODZENIA NMP: a) kościół, mur., 1694, zap. proj. arch. Tylman z Gameren, zniszczony 1762,
przebud. 1788-1792, pożar 1817, remont. i rozbud. o nawy boczne 1824, re-mont. 1878-1879 (elewacje zewn., zmiana pokrycia dachu na
blachę),1888, grunt. remont. 1933-34, wyk. Bolesław Osiniak z Kolbuszowej, uszkodzony w 1944, remont. 1945-1949, 1978-1998
(gzyms od strony płd. oraz dach nad płd. nawą) b) dzwonnica, mur., po 1862, remont. 1935; c) figura NMP Niepokalanie Poczętej,
kam., 1908, wyk. Tadeusz Janik z Rzeszowa, przeniesiona z ogrodu plebańskiego 1937, zniszczona 1944, odbudowana 1946 przez
Tadeusza Janika; d) kostnica, mur., zap. pocz. XIX, remont. e) mur ogrodzeniowy z bramkami, mur., po 1862, 1935 (2 bramki - wsch.
i płn. wyk. współcześnie); f) plebania mur., zap. przed 1849, wielokrotnie przebud., m.in. 1934,1953,1958; g) wikarówka, ul.
Zamknięta nr 4, mur., po 1862, remont. 1951, h) stajnia, mur., XIX/XX, remont 1960; i) starodrzew.
2. ZESPÓŁ KLASZTORNY OO. KAPUCYNÓW: a) kościół p.w. św. Antoniego, mur., 1741-1756, arch. Jan de Oppitz, odnowiony 1834, remont.
1927-1930, polichromia 1953, mal. Jadwiga Rymarówna, dobud. bocznej kaplicy, przebud. kruchty 1961-1966, remont elewacji 1970-
1976; b) klasztor, mur., 1741-1756, proj. Jan de Oppitz, remont 1808, 1836, dobud. piętra i grunt remont. 1927-30, remont.
elewacje i płn.
część dachu, przebud. wnętrz 1970-1976; c) figura NMP Niepokalanie Poczętej, kam., 1912, wyk. Wojciech Samek; d) ośrodek
gospodarczy: stajnia, mur., zap., pocz. XX, stodoła, mur., zap., pocz. XX, budynek gospod, mur., pocz. XX; e) ogrodzenie
całego zespołu wraz z dziedzińcem gospodarczym i ogrodami, mur., 1894 i później, remont. l. 30 XX; f) dziedziniec odpustowy ,
mur., XVIII; g) ogrodzenie dziedzińca odpust. wraz ze stacjami drogi krzyżowej, mur., 1899-1990 remont, stacje malowane 1965 przez
ks. Stanisława Nowaka; h) mur oporowy ze schodami i balustradą, 1912 remont. i) wirydarz, XVIII; j) ogród.
3. ZESPÓŁ CMENTARZA PAR.: a) kaplica , mur., 1844, remont.; b) fragment najstarszej części cmentarza po płn. stronie z zachowanymi
zabyt-kowymi nagrobkami, k. XVIII; c) starodrzew.
4. KAPLICA, ul. M. Konopnickiej, mur., 1916, fund. Błażej i Rozalia Chmiel (na miejscu poprzedniej w polach zw. Rędziny).
5. KAPLICZKA SŁUPOWA, ul. Grunwaldzka nr 64, mur., l.30 XX.
6. KAPLICZKA w otoczeniu starodrzewia, ul. Grunwaldzka 94, mur., 4 ćw. XIX.
7. KAPLICZKA SŁUPOWA, ul. Borkowska nr 38, kam., k. XIX.
8. KRZYŻ NA POSTUMENCIE ku czci ks. Stojałowskiego, przy skrzyżowaniu ul. Jana Pawła II z ul. Kolbuszowską, kam., 1913.
9. RATUSZ, nast. koszary (k. XVIII-1900), ob. siedziba UMiG, Rynek 1, mur., XVII, przebud. 1 poł. XIX, pożar 1887, wielokrotnie remont. m. in. 1968, 1995-97,
10. POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU KOSZAR PUŁKU KRAKUSÓW HR. STARZEŃSKIEGO (1866), zap. 3 pułku ułanów Obrony Krajowej, ob. dom ul. Wesoła 4,mur., przed 1849, wielokrotnie remont.
11. DOM PARAFIALNY, ul. Jana Pawła 29, mur., 1937-1939.
12. SZKOŁA, Rynek 9, mur., 1 poł. XIX, remont, przebud. grunt., 1965.
13. KARCZMA, ul. Kolbuszowska 22, ob. dom , drewn., 4 ćw. XIX, remont.,1956.
14. KARCZMA I SKLEP, ob. dom, ul. Grunwaldzka 1, mur., ok. 1910.
15. APTEKA „POD ORŁEM”, ob. dom ul. Jana Pawła II 28-32, mur., zap. przed. 1849, remont. i częściowo przebud.
16. DOM KULTURY, ul. 3 Maja 36, mur., 1953-57.
17. BUDYNEK ADMINISTRACYJNO-SOCJALNY SĘDZISZOWSKICH ZAKŁADÓW SPRZĘTU MOTORYZACYJNEGO, ob. Fabryki Filtrów, ul. Fabryczna, mur., 1954.
18. DOM PARAFIALNY, ob. sklepy i mieszkania, ul. Jana Pawła II 29, mur., 1937-39.
19. ZESPÓŁ MŁYNA WODNEGO (TURBINOWEGO), ul. 3 Maja 35: a) dom młynarza, mur., ok. 1930, b) młyn, ob. nieużytkowany, mur., ok. 1930.
20. MŁYN WODNY, ob. nieużytkowany, ul. Kolbuszowska 21, drewn.,1896, remont. 1923, 1945.
21. MLECZARNIA, ul. Polna , mur., po 1925, remont. i rozbud.
22. BUDYNEK MIESZKALNY KOLEJOWY, przy dworcu PKP, mur. pocz. XX, re-mont.
23. DOM DRÓŻNIKA KOLEJOWEGO, ul. Grunwaldzka, mur. pocz. XX.
24. POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU PAŁACOWEGO, ul. Kwiatowa 12: a) pałac (częściowo w ruinie), następnie różnie użytkowany zap. m.in. koszary wojskowe, ob. w większości nieużytkowany i zrujnowany w części mieszkanie, mur., zap. proj. Tylman z Gameran,
pocz. XVIII (zap. l. 1702-1716), pożar 1836, remont. ok. 1920, pożar 1972, b) relikty dawnych stawów.
25. POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU FOLWARCZNEGO, ul. Tysiąclecia: a) spichlerz, mur., 4 ćw. XIX (?), remont i przebudowa 1979, b) gorzelnia,
mur., pocz. XX, remont, c) stelmarnia, ob. mieszkania, mur., 2 poł. XIX, d) aleja dojazdowa jesionowa wzdłuż ul. Tysiąclecia, k.XIX, e) stawy.
26. ZESPÓŁ FOLWARCZNY „KSIĘŻOMOST”, ul. Księżymost 6: a) rządcówka, drewn., ok. 1912, b) stodoła, ob. stodoła i stajnia, mur., 4 ćw.
XIX, przebud. Po 1945, c) figura św. Jana Nepomucena, kam., XVIII, d) starodrzew. ul. Bednarska
27. DOM NR 1, drewn., k. XIX.
28. DOM NR 2, drewn., k. XIX.
29. DOM NR 5, drewn., k. XIX.
30. DOM NR 8, drewn., przed 1862. ul. Cicha
31. DOM NR 3, mur., 1938, dobud. ganku 1995. ul. Garncarska
32. DOM NR 2, drewn., 4 ćw. XIX.
33. DOM NR 4, drewn., 4 ćw. XIX.
34. DOM NR 6, drewn., 4 ćw. XIX, remont. (zmiana pokrycia dachu, otynkowanie ścian) 1993.
35. DOM NR 8, drewn., po 1862.
36. DOM NR 12, drewn., przed 1862, remont.
37. DOM NR 14, drewn., po 1862, otynkowany 1996. ul. Grunwaldzka
38. DOM NR 7, drewn., zap. l. 30 XX.
39. Dom nr 15, drewn., ok. 1928.
40. DOM NR 23, drewn., pocz. XX, przebud.
41. DOM NR 27, drewn., pocz. XX, remont.
42. DOM NR 58, drewn., l. 30 XX.
43. DOM NR 59, drewn., 1927. ul. Jana Pawła II
44. DOM NR 1, mur., 4 ćw. XIX, przebud.
45. DOM NR 3, mur., pocz. XX, przebud.
46. DOM NR 4, mur., zap. l. 20 XX.
47. DOM NR 9, mur., 4 ćw. XIX, remont.
48. DOM NR 11, mur., pocz. XX, remont.
49. DOM NR 13, mur., 1901, remont.
50. DOM NR 15, mur., 4 ćw. XIX, przebud. 1928.
51. DOM NR 17, mur., 4 ćw. XIX, remont.
52. DOM NR 20, mur., przed 1849, remont.
53. DOM NR 19-23 ob. nr 21, mur., 4 ćw. XIX, remont.
54. DOM NR 31, mur., 1933.
55. DOM NR 38, mur., przed 1849, remont.
56. DOM NR 46, drewn., 4 ćw. XIX, remont. pocz. XX.
57. DOM NR 54, mur., 4 ćw. XIX.
58. DOM NR 57, drewn., l. 20 XX. ul. Kolejowa
59. DOM NR 3, mur., ok. 1910.
60. DOM NR 7, mur., l. 20 XX.
61. DOM NR 9, mur., l. 30 XX.
62. DOM NR 11, ob. nieużytkowany, mur., 3 ćw. XIX, remont.
63. DOM NR 17, drewn., przed 1849, remont. 1955. ul. Kościuszki
64. DOM NR 7 – 9, drewn., ok. 1880, zmiana dachu 1960.
65. DOM NR 8 – 10, drewn., ok. 1910.
66. DOM NR 17, drewn., l. 30 XX.
67. DOM NR 18, mur., 1909.
68. DOM NR 19, drewn., 3 ćw. XIX.
69. DOM NR 24, drewn., pocz. XX.
70. DOM NR 32, drewn., ok. 1930. ul. Krótka
71. DOM NR 1, drewn., ok. 1900.
72. DOM NR 4, drewn., 4 ćw. XIX.
73. DOM NR 6, drewn., ok. 1900. ul. ks. Maciąga
74. DOM NR 1, mur., 2 poł. XIX, przebud. I rozbud. l. 20 XX.
75. DOM NR 5, nast. Szkoła, ob. administracja szkolna, mur., zap. 1890, remont. 1944 i później. ul. 3 Maja
76. DOM NR 1, drewn., 4 ćw. XIX.
77. DOM NR 3, drewn., 4 ćw. XIX.
78. DOM NR 4, ob. nieużytkowany, mur., 1901.
79. DOM NR 5, drewn., 4 ćw. XIX.
80. DOM NR 7, drewn., 4 ćw. XIX.
81. DOM NR 14, drewn., ok. 1900.
82. DOM NR 16, drewn., ok. 1900.
83. DOM NR 26, drewn., pocz. XX.
84. DOM NR 30, drewn., ok. 1930.
85. DOM NR 31, ob. nieużytkowany, mur., przed 1849.
86. DOM NR 33, drewn., przed 1849.
87. ZESPÓŁ DOMU NR 45: a) dom, drewn., 4 ćw. XIX, b) stodoła, drewn., 4 ćw. XIX.
88. DOM NR 49, mur., 4 ćw. XIX.
89. ZESPÓŁ DOMU NR 56: a) dom, mur., ok. 1920, przebud. część., b) stajnia, mur., ok. 1920, c) spichlerz, mur., ok. 1920. ul. Ogrodowa
90. DOM NR 29, drewn., 1914. ul. Partyzantów
91. DOM NR 3, drewn., 3 ćw. XIX.
92. DOM NR 9, drewn., ok. 1895.
93. DOM NR 28, mur., ok. 1920. ul. Piekarska
94. DOM NR 6, drewn., przed 1849.
95. DOM NR 8, drewn., pocz. XX. Rynek
96. DOM NR 4, mur., 1904.
97. DOM NR 5, mur., pocz. XX. 98. DOM NR 6, mur., pocz. XX.
99. DOM NR 11 – 12 (zap. pierwotnie karczma), mur., przed 1849, remont.
100. DOM NR 13, mur., zap. 4 ćw. XIXX, przebud.
101. DOM NR 17, mur., zap. przed 1849, przebud.
102. DOM NR 19, mur., pocz. XX, przebud.
103. DOM NR 20, (też ul. Jana Pawła II nr 2), mur., zap. przed 1849, remont.
104. DOM NR 21, mur., zap. przed 1849, przebud.
105. DOM NR 22, mur., zap. przed 1849, przebud.
106. DOM NR 29, ob. poczta, mur., przed 1935. ul. Szeroka
107. DOM NR 3, drewn., 4 ćw. XIX. ul. Szkarpowa
108. DOM NR 2 – 4, drewn., 4 ćw. XIX.
109. DOM NR 5, drewn., 4 ćw. XIX.
110. DOM NR 11, drewn., 4 ćw. XIX. ul. Wyspiańskiego
111. DOM NR 1, mur., pocz. XX.
112. DOM NR 6, mur., 4 ćw. XIX.
13.3 SPIS STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH Z TERENU MIASTA SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI
Nr stanowiska Rodzaj i chronologia stanowiska Obszar AZP i nr stan. Parcela Uwagi
1. Ślad osadnictwa – chronologia nieokreślona 102-73/1 Pod domem towa-rowym Dz. 1197
2 Ślad osadnictwa kultury przeworskiej – OWR 102-73/2 Monety
3 Ślad osadnictwa kultury lateńskiej – Okres przedrzymski 102-73/3
4 Ślad osadnictwa k. łużyckiej – IV okres EB (grot oszczepu) 102-73/4
5 Skarb monet –okres wpływów rzymskich (OWR). 102-73/5 Centum miasta
6 Zespół staromiejski – miasto od r. 1483 102-73/6
7 Osada kultury przeworskiej – OWR 102-73/35 345,346
8 Osada kultury przeworskiej – OWR 102-73/36 816, 817/1, 817/2
9 Ślad osadnictwa prahistorycznego 102-73/37 1399/4
10 Osada kultury przeworskiej – OWR 102-73/38 1381/4, 1382, 1383/2, 1386/4, 1390/6,1397/5, 1398/2
11 Ślad osadnictwa kultury przeworskiej – OWR 102-73/39 859/1
12 Ślad osadnictwa prahistorycznego 103-73/44 dz.2001
13 Osada wczesnośredniowieczna Ślad osadnictwa prahistorycznego 103-73/45 dz. 2001
14 Osada z wczesnej epoki brązu (EB) 103-73/46 dz. 2013
15 Ślad osadnictwa neolitycznego 103-73/47 dz. 2015
16 Ślad osadnictwa neolitycznego 103-73/48 Dz. 2016
SPIS STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH Z TERENU MIASTA SĘDZISZÓW MAŁOPOLSKI W UKŁADZIE CHRONOLOGICZNYM
I. Neolit Stanowiska nr 15 i 16
II. Wczesna epoka brązu Stanowisko nr 14
III. Epoka brązu – kultura łużycka Stanowisko nr 4
IV. Starszy okres przedrzymski – kultura lateńska Stanowisko nr 3
V. Okres wpływów rzymskich – kultura przeworska Stanowiska nr 2, 5, 7, 8, 10, 11
VI. Wczesne średniowiecze Stanowisko nr 13
VII. Późne średniowiecze i okres nowożytny Stanowisko nr 6 – zespół staromiejski (miasto od roku 1483)
VIII. Bliżej nieokreślone kultury prahistoryczne
Świetnie napisane. Pozdrawiam serdecznie.
OdpowiedzUsuń